Жамият ҳаётидаги воқеа-ҳодисаларга бефарқ бўлмай, ижтимоий тармоқларда ўз муносабатини билдириб борадиган бизнесменлар тоифаси секин-аста бўлса-да Ўзбекистонда ҳам шаклланяпти. Kun.uz ана шундай тадбиркорлардан бири, Asaxiy.uz лойиҳаси асосчиси ва раҳбари Фируз Аллаевни суҳбатга таклиф этди.
Тадбиркор билан суҳбатимизда унинг тадбиркорлик фаолиятидан ташқари, бир нечта ижтимоий масалалардаги фикрлари билан ҳам қизиқдик.
«Битта қарор билан стартапларни кўпайтириб бўлмайди»
— Ўзбекистон учун стартаплар – янги жараён. 4-5 йил олдин ҳатто долларни конвертация қила олмайдиган давлатда яшардик. Аммо айни пайтда ҳам мамлакатимизда стартаплар бошлаш учун муаммолар бор.
Биринчи муаммо бутун дунёда стартапларни ушлаб турадиган ва қўллаб-қувватлайдиган венчур фондлар, яъни инвестицион фондлaр Ўзбекистонда йўқ. Жаҳонда янги пайдо бўлган стартап ғояларига инвесторлар ишонч билдириб, қўллаб-қувватлайди. Улар билади, 10 та стартапдан 1-2 тасигина муваффақиятли чиқади, баъзида 10 таси ҳам муваффақиятсиз бўлиши мумкин. Лекин орада биттаси муваффақиятли бўлса, бу қолган ҳамма стартапларга кетган инвестицияни оқлаб кетади.
Ўзбекистонда бу функцияни банклар бажара олмайди. Банклар инвестор сифатида стартапга пул тикиши қийин. Давлат турли имтиёзлар билан берган инвестициялар аслида қайси йўллар билан, қаерга кетишини кўпчилигимиз кўриб турибмиз.
Иккинчидан, инфратузилма муаммоси. Биз стартаплар ҳақида гапиряпмиз, лекин шу вақтнинг ўзида ҳатто вилоят марказларида ҳам энерготизим барқарор эмас.
Интернет сифати ва тезлигини қўйиб туринг, бир суткада 2-3 соат чироқ ёнган ҳолатларга дуч келдик. Шунга ўхшаш ҳолат Қарши шаҳрида бўлди, у ерда филиалимиз бор.
Электр токи, газ, сув, йўл, сифатли интернет, темир йўллар, ҳаво йўллар каби инфратузилмалардаги муаммоларни ечмасак, бу муаммолар бир неча йиллар давомида бизни орқага тортишда давом этади. Ҳатто қилинган кўплаб ишларни ҳавога учиради.
Учинчидан, кадрлар муаммоси. Таълим тизими замондан орқада қолгани, билимли кадрлар қадрланмагани натижасида кўплаб кадрлар кетди. Ичкаридан чиққан кадрлар эса афсуски жаҳон талабларига жавоб бермайди.
Тўртинчидан, менталитет, маънавият муаммоси. Биздаги консерватив, янгиликларни қабул қилмайдиган одамлар янги ғояларни, ўзгаришларни қабул қилишни истамайди.
Яна маънавият термини ортидан турли-туман ғоялар учун ёпилдик. Бу каби сунъий тўсиқлар натижасида ижодкорлик ва эркин фикрлаш қобилияти тобора пасайиб боради. Бу фақат стартапларни эмас, санъатни ҳам инқирозга олиб келади. Масалан, яхши ўзбек кинолари бир йилда бир марта чиқиб қолиши мумкин. Сўнгги йилларда юқори истеъдодли янги хонанда чиқдими? Йўқ.
Маънавият дея цензура қилиниб, ғоялар турли хиллиги қисилгани, яъни консерваторлик муаммоси жамиятда ижодий инқирозга олиб келди. Бу ижодий инқироз нафақат санъатда, балки креатив стартаплар пайдо бўлишига ҳам йўл бермайди.
Муаммолар – комплекс, шу боис стартапларни биргина қарор ёки қонун билан кўпайтириб бўлмайди.
Билимли кадрлар мамлакатни тарк этаётгани ва «суриш керак» тенденцияси
— Биздаги талабалар чет элда ўқиб, маълум тажриба билан қайтиб келишини қўллаб-қувватлайман. Ўзим ҳам Францияда ўқиганман, у ерда магистратурани тамомлаб, докторантурани охиригача ўқимай қайтиб келганман.
Бизда олий таълим шу даражада замондан орқага қолганки, сифатли кадр тайёрлашига ишонч қийин. «Вестминстер» ёки «Сингапур» каби баъзи ОТМлар истисно бўлиши мумкин, лекин умумий олганда олий таълим сифатли кадр бера олмайди.
Биз Ўзбекистондаги энг катта бизнесларни мисол сифатида олиб, ўрганиб кўрганимизда, уларнинг барчасида ё асосчилари, ёки бошқарувчилари четда ўқиган бўлиб чиққан. Бу дегани ҳақиқатан ҳам олий таълимда инқироз бор.
Шунинг учун ҳам кимда имконият бўлса, бориб чет элда ўқиши, ишлашига ижобий қарайман. Агар одам ўзини ўша ерда топса, марҳамат, қолсин. Хорижда қолган тақдирда ҳам, ҳеч бўлмаса оиласига молиявий ёрдам беради.
Четга кетган талабалардан 10-20 фоизи келажакда барибир қайтади-ку, ўша қайтганлар бир кун келиб мамлакатда жуда катта ўзгаришлар қилиб юбориши мумкин.
Бу фақат биздаги жараён эмас. Қозоғистонда ҳам, Россияда ҳам шу ҳолат. Павел Дуровни кўпчилик Россияда ўқиган-ку дейди, аслида унинг болалиги Италияда ўтган, отаси ўша ерда профессор бўлган.
Айтмоқчиманки, ёшлар Америкада, Европада, Японияда, Кореяда, Хитойда ўқиши, бу мамлакатлардан тажриба тўплаб, замонавий дунё қандай ишлашини билиб келиши, бу яхшиликка.
Шунинг учун ҳам сураман деган ёшни суришига қўйиб бериш эмас, имкон бўлса грантлар ишлаб чиқиб, қўллаб-қувватлаш керак. Масалан, 90-йилларда очилган «Умид» фонди. Хорижга ўқишга юборилган талабалар кейинчалик ўша ерларда қолиб кетгани сабаб фонд ёпилган бўлса-да, бугун анча-мунча «умидчи» республикада катта-катта мансабларда ишлаб турибди. Вазирлар орасида ҳам бор улар. Демак, қилинган инвестиция амалда ўзини оқлади.
«Сўз эркинлиги: чегарани фақат қонун белгиласин»
— Сўз эркинлиги қонун рухсат берган жойгача мавзуни кўтариш имконини бериши керак. Битта принцип бўлиши керак: қонунда мумкин ёки мумкин эмас. Бўлди, бошқача чегара бўлмаслиги керак.
Қолаверса, қонунлар имкон борича халқаро стандартлардан келиб чиқиб ёзилиши, улар доимий равишда мукаммаллаштириб борилиши ва имкон борича аниқ-тиниқ ёзилиши керак. Чунки қонунчилигимизда турли хил талқин қилиш мумкин бўлган нормалар кўп.
«Ўзбекистонга хусусий ақл марказлари керак»
— Хусусий ақл марказлари Ўзбекистон учун жуда керак. Чунки ақл марказлари атрофида мамлакат келажагини яратадиган ғоя шаклланади. Мустақил экспертлар бутун мамлакат сиёсатини ўзгартириб юбориши мумкин.
Бизга умумий миллий ғоя керак, миллий ғояни эса ақл марказлари шакллантириши керак, миллий ғоянинг ўзи ҳам замонга қараб ўзгариб боравериши керак.
Афсуски, давлат ва жамият учун жуда керакли ақл марказлари шаклланмаяпти. Блогерлар атрофида бу жараён юз беришига умид қилгандик, лекин аксарият блогерлар обуна йиғиш ва реклама сотиш билан овора бўлиб қолишди.
Бундан ташқари, Ўзбекистонда мустақил эксперт, мустақил аналитиклар етишмаяпти. Шу даражадаги ҳолатдамизки, ижтимоий тадқиқотлар марказлари йўқ бизда. Социологлар йўқ, социология фан сифатида ўлган. Фуқароларнинг кайфиятини ўрганиб, таҳлил қилиб, ечим таклиф этадиган хусусий марказлар йўқ.
Агар 4-5та зиёли чиқиб, ақл маркази ташкил этишни хоҳласа, давлат уларни қўллаб-қувватлаши керак. Давлатнинг қўллаб-қувватлаши ҳам қанақа – уларнинг ишига аралашмаслиги керак. Чунки давлатнинг аралашмасликдан бошқача тарздаги қўллаб-қувватлаши охири цензурага олиб бориши мумкин.
Афсуски, хусусий ақл марказлари пайдо бўлишини давлатнинг ўзи ҳам қўрқиб қабул қилса керак. «Юксалиш» ҳаракати пайдо бўлганди, лекин у ҳам кўпроқ давлатнинг позициясига қараб мослашаётган ҳаракат, деб ўйлайман.
- Фируз Аллаев суҳбат давомида электрон тижорат, Asaxiy.uz онлайн дўкони очилиши, Ўзбекистонда китобга бўлган талаб, тадбиркор сифатида тўплаган тажрибаси каби мавзуларда ҳам сўз юритди. Тўлиқ суҳбатни видео орқали томоша қилинг.
Достон Аҳроров суҳбатлашди.
Тасвирчи – Отахон Юсупов.
