Бухоро вилояти Жондор туманидаги Демун маҳалласидаги 4та қишлоқ аҳолиси 5 йилдирки, маҳалла яқинидаги ғишт ишлаб чиқариш корхонасидан келаётган тутундан азият чекмоқда.
Айни пайтда Демун қишлоғида 210 хонадонда 1200дан зиёд киши истиқомат қилади. Кўча, Қаллуқ каби қишлоқлар дохил ушбу ҳудудда жами уч мингдан зиёд аҳоли истиқомат қилар экан. Ҳудудда 2та мактаб, 5та болалар боғчаси бор. Ғишт заводи хумдонларидан чиқаётган тутун уларнинг барчасига боради.
Ғишт заводи шундоққина туман маркази биқинида жойлашган. Аммо иссиқ фаслларда шамол тутунни кўпроқ жанубга, демунликлар устига олиб боради. Қишда эса завод фаолият кўрсатмайди.
Аҳоли вакилларининг фикрича, апрель ойидан бошлаб октябрь охирларигача фаолият кўрсатадиган ушбу завод тутуни айниқса сурункали касалликлари бор қариялар ҳамда ёш болалар нафас олишда қийинчилик туғдиради.
«Ёзда ҳовлида ўтира олмаймиз. Бўғадиган ҳаво ва қўланса ҳид келади. Беш йилдирки, бу тутундан бизни ҳеч нарса қутқара олмаяпти», — дейди онахонлардан бири.
«Маҳаллада қон босими, дамқисма касали қийнайдиган қариялар бор. Тутундан айниқса ёш болалар ва турли дардларга чалинган кексалар азият чекишмоқда», — дейди демунлик отахонлардан бири.
«Мурожаат қилмаган жойимиз қолмади. Вилоят ҳокими ва туман ҳокими ҳузурига ҳам бордик. Туман ҳокими ғишт заводи бошқа ишламаслигига ваъда берди. Лекин завод ишлашда давом этмоқда. Ҳозир ҳам сиз келишингизни кимдир заводга етказибди. Тутун тўсатдан камайиб қолди. Эрталаб қоп-қора тутун бурқсиб чиқаётганди», — дейди яна бир отахон.
Биз тутун қишлоқ узра ёпирилишини кўп кутмадик. Нонвойхонадаги кўмир ҳидини эслатиб юборувчи ачимсиқ тутунни шамол олиб келиб қолди. Очиғини айтиш керак, кўмир ҳиди чиндан ҳам димоғни ачитадиган даражада ёқимсиз эди.
20 йиллар аввал бунёд этилган ғишт заводи 5 йилдирки табиий газдан кўмирга ўтган. 5 йилдан буён қишлоқ аҳли турли ташкилотларга мурожаат қилиб келишмоқда.
Қишлоқ аҳолисининг барча мурожаатларига жавоб берилган. Экологларнинг хулосаси ҳам бор. Бу хатларда ғишт заводи чиқараётган тутунда зарарли моддалар миқдори белгиланган меъёрдан ортиқлиги таъкидлаб ўтилган.
Одамларнинг фикрича, ғишт заводи эгасининг бошқа тадбиркорлик йўналишлари, боғлари ва чорвачилик фермаси бор. «Одамларга зарар етказмай ҳам тадбиркорлик қилса бўлади-ку», деб жиғибийрон бўлишмоқда улар.
Бир пайтлар Жондордаги қишлоқларда ғишт заводлари кўп бўлган. Ҳозирга келиб уларнинг барчаси чўл зонасига кўчирилган. Лекин биргина шу завод қолиб, кўмирга ўтгач, аҳолига қийинчилик туғдириб келмоқда.
«Заводни кўчириш ё ёпиш имконсиз экан, ўша ғиштларни пишириб эмас, хом ғишт кўринишида сотса ҳам бўлади-ку?» — дейди онахонлардан бири.
Биз «Олим Саид Субҳиддинбек» МЧЖга қарашли ушбу ғишт заводига ҳам бордик. Корхона раҳбари Олим Дилмуродов барча тегишли ҳужжатларга эгалигини, корхона қонуний фаолият кўрсатаётганини таъкидлади.
Йилига 2 миллион дона пишиқ ғишт ишлаб чиқарилаётган корхона раҳбарининг сўзларига кўра, завод тўлиқ стандартлар асосида фаолият кўрсатмоқда. Хумдондаги тутун чиқарувчи қувурларга ҳавони зарарли зарралардан тозаловчи сув пуркагич (скрубер) ўрнатилган.
Бухоро вилоят экология ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш бошқармаси ходимлари қишлоқларда бўлиб, мустақил равишда ҳолатни ўрганишган, ҳаводан намуналар олишган.
Албатта, фуқароларнинг мурожаатлари бесамар кетмаган. Вазиятдан хабардор вилоят ҳокимининг хатларига асосан, вилоят соғлиқни сақлаш бошқармаси, Экология ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш вилоят бошқармаси томонидан берилган жавоб хатларида ҳам аммиак ва водород сульфид каби моддалар бир неча баробар юқори эканлиги таъкидлаб ўтилган.
Олим Дилмуродовнинг айтишича, ғишт заводи III типдаги бўлиб, аҳоли пунктидан белгиланган меъёрга кўра, 300 метрдан узоқроқда жойлашган. Завод тўлиқ экологик экспертизадан ўтказилган. Унга 2020 йил 7 февралда 5 йил муддатга экспертиза хулосаси тақдим этилган.
Корхона раҳбари аҳолининг ғишт заводини бошқа жойга кўчириш тўғрисидаги талаби айни пайтда бажариб бўлмайдиган вазифа эканлигини айтди. Чунки энди ер майдонлари аукцион орқали харид қилиниши керак. «Ер сотиб олиш ва у ерга заводни кўчириш учун менда ҳозир ортиқча пул йўқ», деди у.
Олим Дилмуродов ушбу заводда ва унга ёндош иссиқхона, музлаткич, боғдорчилик ва фермер хўжаликларида шу ҳудудда яшаётган 200дан ортиқ кишини мунтазам ва мавсумий иш билан таъминлаб келаётганини таъкидлади.
Завод раҳбари айни пайтда ғишт пишириш ишларининг мавсумидаги сўнггиси олиб борилаётгани, октябрь ойи охирларидан апрель ойигача заводда модернизация ишлари олиб борилишини айтиб ўтди.
Навоий вилоятида синовдан ўтган фильтр мосламасини қишда харид қилиб келтириб, шу ерга монтаж қилишини, бу фильтр чилим принципида ишлаши, яъни тутун таркибидаги зарарли заррачаларни тутиб қолишини гапириб ўтди.
Тадбиркорнинг амалга оширган ишлари, саъй-ҳаракатларини қадрлаш керак. Чиндан ҳам бир пайтлар қаровсиз ботқоқ бўлган ерларни ободонлаштирган. Етиштирилаётган ғишт ва озиқ-овқат маҳсулотларининг бир қисми яқин қўшни давлатларга экспорт ҳам қилинмоқда.
Бу албатта, яхши.
Демунликлар ҳам фақатгина ғишт заводидан чиқаётган қўланса тутундангина норози. Лекин тадбиркор ҳам мушоҳада қилиши лозимки, агар унинг заводи ишлаб чиқараётган тутундан кимдир азият чекиб, сидқидилдан норози бўлса, унинг ишидан барака ҳам қочади.
Барчаси инсон қадри, саломатлиги учун бўлиши керак эмасми?
У ноқулай вазият бартараф бўлиши учун аҳолидан яна озроқ сабр қилишни, бунинг учун қўлидан келганини бажаришни ваъда берди. Албатта, Бухоро вилоятидаги атроф-муҳит муҳофазасига масъул идоралар ҳам бу вазиятга жиддийроқ ёндашиши кераклигини унутмаслигимиз лозим.
Биз эса қилинадиган чора-тадбирларни кўрамиз, вазиятни кузатамиз ва бу мавзуга яна қайтамиз.
Шуҳрат Шокиржонов, Kun.uz махсус мухбири.
Оператор ва монтаж устаси: Жаҳонгир Алибоев
