Газга энг бой давлатлар: Ўзбекистон нечанчи ўринда?

Дунёда табиий газга бой давлатлар жуда кўп. Уларнинг рейтинги асосан тасдиқланган газ захираларини ҳисобга олган ҳолда белгиланади. Жаҳонда ушбу рейтингларни тузувчи бир неча ташкилотлар борки, уларнинг маълумотлари ҳамда рейтинг иштирокчиларини саралаш механизмлари ҳам турлича. ОПЕК ташкилоти ва «Би-Пи» – British Petroleum – трансмиллий нефтгаз компанияси шу каби рейтингларни тузувчи энг ишончли ва обрўли ташкилотлар сифатида тан олинган.

Бугунги мақолада айнан шу икки манба маълумотларидан фойдаланамиз.

Умуман олганда, дунёда 2020 йил ҳолатига тасдиқланган газ захиралари 200 трлн кубометрни ташкил қилса, шундан 75 трлн кубометри Яқин Шарқ давлатларида, 65 трлн кубометри эса МДҲ давлатларида (асосан Россия ва Туркманистонда) жойлашгани аниқланган. Энг қизиғи, газ захиралари бўйича етакчи давлатлар ҳар икки манбада ҳам бир хил, фарқ фақатгина рақамларда холос.

Демак, «Би-Пи» рейтингида давлатлар ва улардаги тасдиқланган газ захиралари (трлн кубометрда):

1.     Россия — 38

2.     Эрон — 32

3.     Қатар — 24,7

4.     Туркманистон — 19,5

5.     АҚШ — 12,9

6.     Хитой — 6,4

7.     Венесуэла — 6,3

8.     Саудия Арабистони — 6

9.     БАА — 5,9

10.  Нигерия — 5,4

Бу рейтингда Ўзбекистон 24-ўринни эгаллайди ҳамда республиканинг тасдиқланган газ захиралари 1,2 трлн кубометрни, ёки бутун дунёда мавжуд газ захираларининг 0,6 фоизини ташкил қилади. 

ОПЕК ташкилотининг рейтингида эса бу рақамлар бошқача кўриниш олган:

1.     Россия — 50,2 (умумий ҳажмнинг 24,3 фоизи)

2.     Эрон — 33,9 (16,5 фоиз)

3.     Қатар — 23,8 (11,5 фоиз)

4.     АҚШ  — 13,4 (6,9 фоиз)

5.     Туркманистон — 12,17 (5,91 фоиз)

6.     Саудия Арабистони — 9,4 (4,5 фоиз)

7.     БАА — 6,09 (2,95 фоиз)

8.     Нигерия — 5,76 (2,79 фоиз)

9.     Венесуэла — 5,67 (2,75 фоиз)

10.  Жазоир — 4,5 (2,18 фоиз)

ОПЕК рейтингида Хитой етакчилар қаторига кирмаган бўлса, Жазоир кучли ўнликни якунлаб берган ва Россиянинг кўрсаткичлари кескин ошиб кетган. Ўзбекистон эса мазкур рейтингда 1,522 трлн кубометр газ захираси ёки дунёдаги умумий газ ҳажмининг 0,74 фоизи билан 22-ўринни эгаллаган.

Юқоридаги ҳар икки рейтингдан ҳам кўриш мумкинки, кўпчилик ўйлаганидек Ўзбекистон тасдиқланган газ захиралари бўйича етакчилар қаторида эмас, ҳатто кучли йигирматаликка ҳам кирмайди.

Газ захиралари мавзуси қизиқ албатта, лекин асосийси ушбу газни қазиб олиш алоҳида мавзу.

Агар газ захиралари бўйича ҳар қандай рейтингда Россия мутлақ етакчилик қиладиган бўлса, газ қазиб олиш борасидаги етакчилик АҚШ томонида ва шу билан бирга ўзи қазиб чиқарган газни асосан ўзи истеъмол қилади, яъни АҚШ ички бозорига йўналтиради.

2020 йил якунларига кўра British Petroleum рейтинги бўйича газ қазиб олувчи етакчи давлатлар қуйидагилардан ташкил топган (млрд кубометр/дунё бўйича умумий ҳажмдаги улуш):

1. АҚШ — 914,6 (23,7 фоиз)

2. Россия — 638,5 (16,6 фоиз)

3. Эрон — 250,8 (6,5 фоиз)

4. Хитой  — 194,0 (5,0 фоиз)

5. Қатар — 171,3 (4,4 фоиз)

6. Канада — 165,2 (4,3 фоиз)

7. Австралия  — 142,5 (3,7 фоиз)

8. Саудия Арабистони — 112,1 (2,9 фоиз)

9. Норвегия — 111,5 (2,9 фоиз)

10. Жазоир — 81,5 (2,1 фоиз)

Кўриниб турибдики, газ захираси эгаларининг ҳаммаси ҳам қазиб олишда етакчи бўла олишмаган. Ўзбекистон бу рейтингда 2020 йил натижаларига кўра 47,1 млрд куб ва 1,2 фоиз билан 17-ўринни эгаллаган.

Юқоридаги рейтингларда “Қатар феномени” қизиқ.

Ушбу кичкинагина давлат газ захираси бўйича ҳам, уни қазиб олишда ҳам яққол етакчилар билан бир қатордан жой олмоқда. Қатар сўнгги йилларда газни суюлтирган ҳолда экспорт қилиш борасида ҳам юқори кўрсаткичларга эришиб катта даромад олмоқда.

Рейтингнинг умумий рўйхатига назар солинса, 100 дан ортиқ давлатда газ захирасининг умуман йўқлиги ёки умуман қазиб олинмаслигини кўриш мумкин.

“Ўзбекнефтгаз” АЖ матбуот хизмати раҳбари Сиёвуш Ҳошимов мавзу юзасидан Kun.uz'га қуйидагича изоҳ берди:

– Ўзбекистон рейтингда қайси ўринни банд қилишидан қатъи назар, республика ҳудудида мавжуд табиий газ захираларининг ҳажмларини аниқлаштириш ва уларни қазиб чиқаришни самарали ташкил этиш бўйича бир қатор чора-тадбирлар амалга ошириляпти.

Жумладан, захираларнинг аниқ ҳисобини юритиш бўйича жаҳонда етакчи бўлган “Дегольер энд Макнотон” компаниясини жалб этган ҳолда жорий захираларнинг конлар кесимидаги тақсимотини яхлит тизим асосида шакллантириш бўйича ишлар ташкил этилган.

Шунингдек, республика аҳолиси ва иқтисодиёт тармоқларини табиий газ билан таъминлаш мақсадида нефть ва газ саноатида фаолият юритаётган йирик компаниялар томонидан табиий газ қазиб чиқариш ишлари олиб борилмоқда.

Ер остидан қазиб олинаётган газ захираларининг ўрнини тўлдириш мақсадида “Ўзбекнефтгаз” АЖ томонидан янги майдонларни ўзлаштириш ҳамда газ конларини топишга қаратилган нефть ва газ геология-қидирув ишлари амалга оширилмоқда.

Бу жараёнда барча ер қаъридан фойдаланувчилар томонидан геология-қидирув ишларини бажариш орқали углеводород хомашё базасини доимий равишда тўлдириб бориш ва бунинг натижасида республикамизда мавжуд захиралар ҳажмини нафақат камайиб кетишининг олдини олиш, балки кўпайтириб бориш ва юқоридаги рейтингларда етакчилар қаторидан ўрин олиш имкониятларини яратиш мумкин.

Аброр Зоҳидов