“Кореядаги 7,5 йиллик фаолиятим давомида 267 турдаги янги қотишмалар кашф қилганман, булардан олтитаси халқаро патент олган”, дейди ўзбекистонлик кимёгар Элёржон Жумаев. НАСА агентлиги, Hyundai ва Samsung компанияларининг лойиҳаларида қатнашган олим Kun.uz билан суҳбатда касбий фаолияти ва кимё фанининг аҳамияти ҳақида сўзлаб берди.
Элёржон Жумаев ҳозир Президент таълим муассасалари агентлиги тизимидаги Янги Ўзбекистон университети проректори вазифасида ишлайди. Яқинда унинг “Юқори даражада мустаҳкамлик ва эгилувчанликка эга никел асосли янги суперқотишмалар” ихтироси халқаро миқёсда патентга лойиқ топилди. Бу ихтиро аэрокосмик ва автомобилсозлик соҳалари учун муҳим янгилик бўлди. Янги суперқотишма енгил бўлиши билан бирга, жуда юқори ҳароратга бардошли ҳисобланади.
“Болалигимдан электромобиллар ва аэрокосмик кемаларга қизиққанман”
— Болалигимда автомобилсозлик, айниқса, аэрокосмик кемаларга жуда қизиқардим. Шу соҳада қандайдир янгилик қилиш фикри менга тинчлик бермасди. Шу истак ортидан Тошкент техника университетининг материал технологияси йўналишига ўқишга кирдим. У пайтлар электромобиллар энди чиқаётган эди. Шуларга қизиққанман ва 2014 йилда бакалаврни битириб, Германия қўшма корхонасида ҳам қисқа вақт муҳандис бўлиб ишладим. 2014 йил охиридан Кореяда Сежонг университети нанотехнологиялар ва илғор материаллар технологияси йўналишига магистратурани бошлаб, 2016 йил охирида битирдим. 2017 йилдан докторантурада ўқиганман ва 2021 йилда техника фанлари доктори унвонини олдим.
Кореядаги фаолияти, Hyundai Motors ва НАСА лойиҳаларидаги иштироки ҳақида
— Кореяда таҳсилим давомида Samsung Electronics’да телефонлар вазнини пасайтириш бўйича янги турдаги наноматериалларни ишлаб чиқариш лойиҳасида ҳам 2 йил фаолият юритдим. Ва яна Hyundai Motors, НАСА лойиҳаларида қатнашдим. Батарея қувватини сақлаш бўйича Tesla'дан кейинги ўринда турувчи Ioniq 5 электромобиллари бўйича таклифлар ишлаб чиққанман.
НАСА билан ишлаган лойиҳам ҳақида маълумот беролмайман, чунки бу касб сири ҳисобланади. НАСА билан ҳамкорлигим ҳозир ҳам давом этяпти.
Магистратура давомида менда учёқлама ўйлаш қобилияти шакллана бошлаган. Бажараётган тажрибамни 3 томонлама тасаввур қилишни ўрганганман. Замонавий илмда ҳам учёқлама ўйлаш жуда катта рол ўйнайди. Буни сўзда ифодалаш қийин. Бунда бажараётган ишингизни ҳис қилиш ҳам муҳим. Шунинг учун Кореядаги илмий раҳбарим мени Ўзбекистонга қўйиб юбориши қийин бўлган.
Янги ихтиронинг саноатдаги аҳамияти
— Яқинда патент олган “Юқори даражада мустаҳкамлик ва эгилувчанликка эга никел асосли янги суперқотишмалар” ихтиросида ҳам учёқлама ўйлашдан фойдаланилган. Бу эркин асосли суперқотишма узоқ ишлайдиган, масалан, автомобилсизлик, ички ёнув двигателлари, аэрокосмик ишлаб чиқаришда фойдаланилади.
Ҳозир дунё давлатларида inconel деган никел асосли қотишма бор. Бу ривожланган автомобилсозликда кўп ишлатилади. Асосан Chevrolet, Hyundai, Kia'лар моторида шундай материал ишлатилади.
Янги ихтиро никел асосли суперқотишмалар оиласига мансуб бўлган металл композиция ҳисобланади. Унинг афзаллиги оксидланиш даражаси йўқлигида, яъни коррозияга учрамайди, шу сабаб узоқ муддат яроқли бўлади. Зичлиги пастлиги ҳисобига енгил, лекин бу мўрт дегани эмас. Яъни у енгил, мустаҳкам, эгилувчан, ҳар хил ҳарорат ва иқлимларда синиб кетмайди, ташқи муҳит таъсирини олмайди.
Бу ихтиро устида 4 йилдан бери, Hyundai Motors'даги илмий лойиҳада бўлим бошлиғи бўлган пайтларимда ишлашни бошлаганман. Шунингдек, бу – докторантурадаги ишимнинг давомидир. Уни патентлашга ҳам 2 йилча вақт кетди. Патентлашда халқаро патент агентлиги томонидан мен юборган натижалар бирма-бир текширилиб, ихтиронинг ноёб экани исботланиши керак эди.
“Кимёда тажриба ўхшаши учун 3-4 секунд ҳам муҳим”
— Ихтиро патентлангандан кейин, бу материалдан менинг рухсатим билан фойдаланишади. Патентда қанақа турдаги қотишма экани айтилади, лекин бу материални тайёрлаш формуласини мендан бошқа киши билмайди.
Кимёда бирор тажриба қилинаётганда, у ўхшаши учун 3-4 секунд ҳам катта рол ўйнайди. Буни ихтиро муаллифи сеза олади. Шу сабаб бошқа киши материални тайёрлашни уддалай олмайди.
Кореяда 7,5 йил фаолият кўрсатган бўлсам, шу вақт ичида 267 турдаги янги қотишмалар кашф қилганман. Булардан олтитаси патент олган. Ҳар бир патентда 45тага яқин янги турдаги қотишмалар қилганмиз.
Биринчи марта 2016 йилда патент олганман ва ўшандан бери юқори ҳароратда ишлайдиган нанотехнологиялар билан ишлайман. Бундан ташқари, юқори легирланган қотишмалар билан кўп ишлаганман ва уларнинг 2та муҳим гуруҳига асос солганман. Бу изланишлар асосида ҳозиргача 100дан ортиқ олим модданинг янги хусусиятларини синаб кўрган.
Ўзбекистонда кимё нега ривожланмаётгани ҳақида
— Кимёвий кашфиётларимиз йўқлигига сабаб кўп. Масалан, дунёда кимёвий лаборатория ва кимёвий изланишлар анча қиммат туради. Бу учун жуда катта пул ажратиш керак. Ҳатто Кореянинг ўзида давлат илм-фанга ажратаётган маблағ катта ҳисобланади.
Ўзбекистонда ҳам кимёвий изланишлар учун катта пул ажратилиши керак. Балки бизда ҳам ажратилар, аммо натижа кўринмаяпти. Балки ўртада узилиш бўлади, эҳтимол ўша маблағ тўғри жойига етиб бормаяпти ёки бу соҳага яна ҳам кўпроқ маблағ ажратиш керакдир.
Бизда кимёвий янгиликлар камлигига олимларимиз кўпроқ назарияга эътибор бериши ҳам сабаб бўлади. Чунки илм-фанда назарий тажрибанинг муваффақиятсиз чиқиш эҳтимоли баланд. Кимё технологиялари бўйича янгича лабораторияларимиз ҳам йўқ. Ҳаммаси советча услубда қолиб кетган.
Бундан ташқари, бизда ҳалиям пўлат, чўян билан ишлашади. Буларни ҳозир дунёда ҳеч ким ишлатмайди. Ваҳоланки, Ўзбекистон – табиий бойликларга бой ҳудуд. Биз асосан соф элементни экспорт қиламиз. Кўпроқ ўрганилса, уни бойитиб, қўшимча элементларни қўшиб, нархини 10 баробаргача кўтарса бўлади.
“Ўзбек кимёгарлари жамоасини тузишни ният қилганмиз”
— Кореяда қилаётган ишимдан ўша давлат фойда кўрарди. Кашфиётларим билан ўзим нон-тузини еган, улғайган давлатни ривожлантирадиган бўлсам, бундан оилам, қариндошларим ёки яқин ўртоқларим фойда кўриши мумкин. Шунинг учун ҳам Ўзбекистонга қайтганман. Шароит бўлса, у ёқда қилган ишимни бу ёқда қилавераман.
Масалан, ҳозир Янги Ўзбекистон университетида кимё лабораторияларини ташкил қиляпмиз. Шу пайтгача қилган кашфиётларимни Ўзбекистондаги лабораторияда синаш ва буни ўзбек талабаларига ўргатиб, Ўзбекистонда ҳам кимёгарлар жамоасини ташкил этишни ният қилганмиз. Ўзбек олимлари билан жамоа тузиб ишлайдиган бўлсак, бу Ўзбекистоннинг дунё рейтингидаги ўрнига ҳам катта таъсир қилади.
“Дастурлашнинг асосида ҳам кимё ётади”
— Бизнинг болаларда кимё, физика деганда қўрқув бор. Ундан математика осон деб, ҳозир ҳамма ўзини дастурлашга уряпти. Лекин ўша дастурлашнинг негизи кимёлигини ҳамма ҳам тушунмаяпти. Масалан, Корея дунёда микрочиплар бўйича 1-ўринда туради. Мана, Кореяда пандемия сабаб заводлар ишламай қолди, бутун дунёда микрочиплар танқислиги юзага келди. Микрочиплар ишлаб чиқариш бевосита кимё муҳандислигига боғлиқ соҳа ҳисобланади.
Биз ўқитаётган талабалар ҳам бошида дастурлашга қизиқиб ўқишга кирган бўлса, ўша дастурлаш остида ҳам материал ётишини кўриб, кимёга қизиқишни бошлади. Ҳозир биринчи курсданоқ улар ўз стартап лойиҳаларига эга. Талабаларнинг кўзида олов кўрасиз.
Зуҳра Абдуҳалимова суҳбатлашди.
