Фашизм, нацизм, национализм ва патриотизм: уларнинг умумий ва фарқли жиҳатлари

Хотира ва қадрлаш куни яқинлашмоқда. Яна «фашизм» ва «нацизм» сўзлари истеъмолга қайтадиган кунлар. Яқин-яқингача бу сўзларни кўпчилик Иккинчи жаҳон уруши давргагина хос, деб биларди. Ёки Россияда ишлаганлар ҳозир деярли унутилаёзган «скинҳэд»ларга менгзашарди.

Сўнгги ойларда бу сўзлар Украинадаги уруш туфайли яна кенг истеъмолга қайтди. Россия ҳукумати 24 феврал куни Украинага бостириб киришдан аввал бу мамлакатни ҳокимият тепасига келган «нацистлардан тозалаш ва қуролсизлантириш» (денацификация ва демилитаризация)ни мақсад қилганини баён этган эди.

Украинлар ҳам рус қўшинлари тупроқларига бостириб киргач, уларни «фашистлар», деб атай бошлашди. Руслар ҳам уларни шундай айблашмоқда. Хуллас, гўёки ҳар икки томонда «фашистлар» ҳам, «нацистлар» ҳам бордек. Кўпчилик бу сўзларнинг моҳиятига эътибор бермасдан бот-бот ишлатмоқда.

Таниқли рус блогери Илья Варламов фашизм ва нацизм ибораларининг фарқига аниқлик киритувчи видео тайёрлади. Бу қўрқинчли сўзларнинг фарқини билиш кўпчилик учун фойдали бўлишини англаган ҳолда, уни эътиборингизга таржима қилиб тақдим этамиз.

Фашизм нима?

Бу сўзнинг маъносини билиш учун Википедияга мурожаат қиламиз.

Бу таърифдан бирор нарсани англаб олиш қийин. Умуман олганда, «фашизм» сўзи италянча «fascio» (фашио) — «иттифоқ» сўзидан келиб чиққан. У эса қадимий лотинча «fasci» — «боғлам» сўзига бориб тақалади. Қадимги Римда боғлам ҳокимият рамзи саналган. У жипс қилиб боғланган новдалар шаклида бўлган. Ўз-ўзидан, «фашизм» қандайдир бирлик ва жамоавийлик билан боғлиқлиги юзага чиқади.

Фашизмнинг асосий ғоявий раҳнамоси — фашистлар Италиясини 1922 йилдан 1943 йилгача бошқарган Бенито Муссолини бўлган. У «XIX аср индивидуалистлар асри бўлган, XX аср эса коллектив ва давлат асри бўлади», деган эди. Келиб чиқадики, фашизмда давлат индивиддан устун бўлади, коллектив эса шахсдан муҳимроқ. Айнан ҳаётнинг кўплаб жабҳаларида давлатнинг тартибга солувчи роли фашизмнинг бош фарқли жиҳати, дейишади: ўша қадимги Рим новдаларидек ҳамма бир хилда, бир-бирига ўхшаш бўлмоғи керак.

«Ўзининг фашизм ҳақидаги машҳур эссесида таниқли италян ёзувчиси ва олими Умерто Эко фашизм ўзига жуда кўп нарсани қамраб олишини ёзган. Айниқса, Муссолини фашизми. Унинг фашизми мавжуд бўлиши мумкин бўлган барча тушунча ва мафкураларнинг омихтаси бўлган.

Фашизм таркибида миллатчилик (национализм) албатта бўлади. Италян фашизмининг таркибий қисмида национализмдан ташқари муҳим қўшимчаси этатизм (давлатнинг жамият ҳаётидаги ҳар бир нарсага аралашиш ҳуқуқи) бўлган. Италян фашизми давлат ҳақидаги абсолют таълимот бўлган.

Ўз фикрларини ёрқин билдира олиш қобилиятига эга бўлган Муссолини фашизмни жуда оддий шаклда ифода этган: «Давлатдан бошқа ҳеч нарса», «давлатдан ташқари ҳеч нарса», «давлатга қарши ҳеч нарса», — дейди фалсафа тарихчиси Дмитрий Хаустов.

«Бу мафкура умуман олганда индивидуализмга зидликни назарда тутади. Алоҳида индивидлар ҳаётини ўртага тикиб бўлса ҳам гуруҳ, жамият, партия ёки давлатни сақлаб қолиш тўғрисидаги ғоя. Fascio сўзи ҳам алоҳида шахс бўлиб қолиш эмас, қандайдир фашистик ҳаракат иштирокчиси бўлиш учун бир мушт, бир боғлам, бир занжирга бирлашишни англатади», — дейди Озод университети ўқитувчиси, файласуф Кирилл Мартинов.

Фашизм ватани айнан Италия бўлган. Лекин бугунга келиб кўпчилик учун фашизм тушунчаси Муссолини партияси билан чегараланмай қолди. Фашизмнинг маиший тушунчаси илмий тушунчадан кескин фарқ қилади.

«Фашизмнинг маиший тушунчаси илмийсидан кўп жиҳатдан фарқ қилади. Бу борада Муссолинининг тарафдорлари илк қалдирғочлар бўлган, кўплар уларга таассуб қилган. Айнан италянча шу термин йиғинди сўзга айланган, гўёки бугунги кунда барча нусха кўчириш аппаратлари ксерокс деб аталаётгани каби, давлатга топиниш атрофида қурилган барча ултраўнг мафкуралар фашизм деб атала бошланган. Ҳитлер ва унинг Иккинчи жаҳон урушида қилган қабоҳатлари аксарият одамларга ёқмагани сабабли, ёқтирмайдиган одамларимизни фашист деб атай бошлаганмиз. Маиший тушунча шундан иборат. Замонавий Россия пропагандаси мисолида бу жуда яққол намоён бўлади. Годвин қонунияти бор. Унга кўра тортишув авж олгани сайин оппонентни Ҳитлер ва нацизмга таққослаш эҳтимоли бирга яқинлаша боради», — дея тушунтиради Кирилл Мартинов.

Бу ерда бир истеҳзоли нуқта бор. Фашизм ўта шафқатсиз мафкура ҳисобланади. Бироқ фашизмнинг ўзида тайинли мафкура йўқ. Диктатура, тартиб-интизом, давлатга сажда қилиш, миллатга садоқат — бу ғояларнинг барчаси кўплаб тоталитар таълимларга ҳам хос. Фашизмнинг алоҳида ажратиб кўрсатса бўладиган хусусияти йўқ.

«Фашизм ўзининг мафкуравий тузилмасига кўра анча бўш. Ўша вақтда етук италян файласуфлари томонидан ёзиб берилган Муссолинининг асосий асарига эътибор қилсангиз, у доҳийлик, давлат культи, этатизм, урушни жуда мадҳ этишдан иборат эканини кўриш мумкин. Лекин бу анча бўш мафкуравий тушунча. Фашизм учун қандайдир душман ва рақиб бўлиши жуда муҳим: ўша пайтдаги Британия каби ташқи ёки бешинчи колонна каби ички душманлар. «Биз бирлашишимиз, улар каби бўлмаслигимиз керак, биз қандайдир буюк ҳарбий-сиёсий давлат ғояси учун ўз фаровонлигимиздан воз кечишга тайёр бўлишимиз керак», қабилида яшашган», — дейди Мартинов.

Италия фашизмни дунёга келтирди, ёмон намуна эса юқумли бўлиб чиқди. XX асрда фашистик режимлар ҳаттоки Муссолини режими яксон қилинганидан сўнг ҳам бошқа давлатларда бўй кўрсата бошлади. Масалан, Испаниядаги Франциско Франко, Португалиядаги Антониу Салазар диктатуралари, Юнонистондаги «қора полковниклар» режими фашистик деб аталади. Шунингдек, фашистик режим Аргентинада бўлган, баъзан Чили диктатори Аугусто Пиночет режими ҳам шунақа деб аталади.

Ултраўнг режимларни фашистлар билан таққослашни яхши кўришади: давлат марксизми, сталинизми, хитойча маоизм ва КХДРнинг чучҳе мафкураси кабилар. Бу ерда истеҳзолиси шуки, фашизм ниҳоятда ўнг мафкура ҳисобланади ва у ғоявий жиҳатдан ўта сўл режимлардан бошқа қутбда бўлиши керакдек. Лекин нимагадир улар жуда ўхшаш бўлиб чиқишди.

«Радикал сўл мафкуралар фашизмга яқинми, деган саволга жавоб бериш етарли даражада мураккаб. Гап инсонларга катта зиён етказган, ҳар бири алоҳида даҳшатли фожиа ҳисобланувчи сталинизм, маоизм, чучҳенинг ёнини олишда эмас, бироқ илмий адабиётда бу режимларни фашизм билан баробар деб ҳисобласа бўладими ёки улар нимасидир билан фарқ қиладими, деган мазмунда жуда катта мунозара бор», — дейди Мартинов.

Патриотизм нима?

Фашизмни баъзан радикал ватанпарварлик (патриотизм) деб ҳам аташади. Уларнинг умумий жиҳатлари бор. Фашизм давлат ва миллатни биринчи ўринга қўяди, патриотизм ҳам ватанга чуқур муҳаббатни тарғиб қилади. Бироқ ватанпарвар бўлиш учун ватан ва давлатни аралаштириб юбормаслик керак. Биринчисини севиш, иккинчисини танқид қилиш мумкин. Фашизмда эса давлатни танқид қилиш назарда тутилмайди. Чунки фашист учун давлатдан муҳим ҳеч нарса йўқ.

«Агар биз патриотизмни мамлакатда, жамиятда яшаётган инсонлар ҳақида қайғуриш деб олсак, бу инсонлар бахтли ва фаровон яшашига қаратилган ишлар ва сиёсий фаоллик билан ифодаланадиган патриотизмнинг фашизмга ҳеч қандай алоқаси йўқ. Лекин кўпинча патриотик риторика остида квазифашистик ёки тўғридан тўғри фашистик шиорлар ўртага ташланади.

Буни биз ҳозир Россия расмий риторикасида ҳам кузатмоқдамиз. Россия пропагандаси талқинидаги патриотизмга кўра, патриот — ўз ҳукуматига, президентига қулларча содиқ киши, унинг ҳеч қандай шахсий фикри йўқ, у ҳеч қачон ҳукуматни ҳеч нарсада танқид қилмайди, у барча жамғарган маблағлари, ўз саломатлиги, оила аъзолари жонини ҳукмдорнинг ўзи ўйлаб топиб, ўз олдига қўйган патриотик вазифаларни ҳал қилиши учун сафарбар қилади», — дейди Мартинов.

Асосий фарқни аниқлаб олдик: патриотлар ўз мамлакати равнақ топиши ва фаровонлигини биринчи ўринга қўяди. Шу сабабли патриотик режимда мамлакатда яшаш қулай, хавфсиз ва ёқимли. Фашистлар эса давлатни бирламчи деб билишади. Шу сабабли фашистик режимда қулай, хавфсиз, ёқимли ҳаёт фақат ҳокимият тепасидагиларга насиб этади. Шундаям ҳаммага эмас.

«Тарихда яшаш учун қулай бўлган фашистик давлатлар йўқ. Чунки фашистик давлатнинг вазифаси — сизни имкон қадар қулайликдан узоқлаштириш. Фашистларни қулайлик эмас, тарих зарварақларига ўз номини зарҳал ҳарфларда битиш учун қандайдир қаҳрамонона жасорат қизиқтиради», — дейди Мартинов.

Нацизм нима?

Фашизм билан нацизмни ҳам кўп адаштиришади. Кўпчилик инсонлар нацизмда миллат билан боғлиқ «нац» ўзагини осонгина кўрсатишади. Хўш, нацизм ҳақида Википедия нима дейди?

Нацизмнинг бош мафкурачиси, албатта, Адолф Ҳитлер бўлган. Унинг асосий ғояси орийлар ирқининг бошқа ирқлардан устунлиги ва семит ирқига (яъни, яҳудийларга) қарши курашдан иборат бўлган. Ҳитлер немисларни биологик жиҳатдан бошқалардан устун бўлган орийлар ирқига мансуб, деб ҳисоблаган. Яҳудийлар эса паст ирқ ҳисобланиб, герман халқлари ёнида яшашга номуносиб, деб топилган.

Нацистлар славянларни ҳам паст ирққа мансуб кўришган. Бунинг фонида баданига свастика чизиб олиб, қўлини зиги қилиб узатадиган, Адолф Ҳитлерни ўз кумири санайдиган рус тақирбошлари кулгили кўринади.

Нацизм фашизмдан тоталитарликни, давлатнинг бирламчилик ғояси, жанговарликни олиб, унга Ҳитлернинг бир инсоннинг туғилишига кўра бошқалардан устунлиги, орийлар ирқи назарияси ҳақидаги уйдирмаларни қўшган. Нацистлар орийларни туғилганидан бошлаб бошқа халқлар устидан ҳукмронлик қиладиган ҳукмдорлар ирқи ҳисоблаган.

Фанда Ҳитлер ҳисоблаганидек, орийлар деганда кўзлари мовий, сочлари малла, европача ташқи кўринишга эга инсонлар эмас, ҳинд-эрон тилларида сўзлашувчилар тушунилади. Яъни Покистон, Афғонистон, Тожикистон аҳолиси, ёки масалан, нацистлар яҳудийлар билан бир қаторда қирган лўлилар.

«Нацизм — энг радикал, XX асрда даҳшатли из қолдирган национал-социалистик Германиянинг мафкурасига ишора қилувчи терминдир. Национал-социализм келиб чиқиши мураккаб бўлган мутант бўлиб, у бир томондан италян фашизми руҳиятдан пайдо бўлган, бунга XX асрнинг биринчи ярмида Германияда мавжуд бўлган ирқларга оид назариялар ҳам қўшилган. Шунингдек, национал-социализмда нацист доҳийларнинг Германия билан Биринчи жаҳон урушида содир бўлган воқеаларга шахсий алами ҳам муҳим из қолдирган», — дейди Мартинов.

Немисча нацизм ёки мафкурачиларнинг ўз тили билан айтганда национал-социализм 1920 йилда национал-социалистик немис ишчи партияси — NSDAPга асос солинишига сабаб бўлган. 1933 йилнинг январида у Германияда ҳокимият тепасига келади. Ўша йилнинг ёзида у мамлакатдаги ягона қонуний партияга айланади. Унинг етакчиси, албатта, Адолф Ҳитлер бўлган. У ярим йил ичида мамлакатдаги барча бошқа партияларни тақиқлашга улгуради.

Айнан NSDAP Ҳолокост, Иккинчи жаҳон уруши ва нацистлар, тўғрироғи, национал-социалистлар томонидан содир этилган минглаб жиноятлар учун жавобгар.

Партия ва ғоя номидаги социалистлар сўзи собиқ СССР давлатларида ҳитлерчиларни нацистлар дейишдан кўра фашистлар деб аталишини одатга айлантирган. Чунки совет социалистик республикалари иттифоқи раҳбарияти национал-социалистларни ўз душманлари сафида кўришни истамаган. Чунки номларда чалғитувчи ўхшаш сўзлар иштирок этмоқда. Шу сабабли совет пропагандаси ҳитлерчиларни «немис-фашист газандалари» деб аташган. Бу ерда хато йўқ. Чунки нацизм фашизмнинг кўплаб жиҳатларини ўзлаштирган ва фашистик мафкуранинг бир варианти сифатида кўрилиши мумкин. Хуллас, бугунга келиб нацистни фашистдан ҳамма ҳам ажрата олмайди.

«Совет иттифоқига ҳужум қилган нацистлар Германиясини олиб қарайдиган бўлсангиз, уларга нисбатан ҳар икки сўздан фойдаланилади. Ҳаттоки, фашистлар атамасидан кўпроқ. Гарчи сўз Германия ҳақида бормоқда, Италия эмас. Ўша даврлар советларнинг шоирона ва маиший тилларида кўпроқ фашист иборасидан фойдаланилган», — дейди Дмитрий Хаустов.

«Ҳар икки иборада давлат, доҳий ва уруш культи, демократия ва индивидуал эркинликларни рад этиш, парламентаризм ва инсон ҳуқуқлари устидан кулиш билан боғлиқ жуда кўп умумий жиҳатлар бор. Лекин бу ҳолда национал-социализмнинг фарқли жиҳати — ўртага тикилган дов миқдорини кескин кўтаришга тайёр эканида. Агар фашизм кўпроқ Италия ва унинг мустамлакаларини қайта тузишга қаратилган миллий ҳаракат бўлса, национал-социализм ўзини рейхнинг нацист мафкурачилари томонидан норасо ирқлар деб белгиланган душманларини қиришни мақсад қилган глобал лойиҳа сифатида кўрилган. Бу генезис ва деталлардаги ягона фарқ эмас, лекин бу асосий фарқ. Национал-социалистлар – энг максимал даражадаги фашистлар», — дейди Мартинов.

Демак, нацизм таълимоти маълум бир миллат бошқаларга нисбатан зўрроқ эканини иддао қилади ва у норасо миллат деб ҳисобланувчи миллатларни йўқ қилишга интилади. Лекин бошқа миллатларга нисбатан ҳар қандай нафрат нацизм бўладими? Чунки баъзан бундай нафрат бирор мафкуравий таълимотларга эмас, муайян бир давлатнинг хатти-ҳаракатларига асосланган бўлади.

Яъни биз Иккинчи жаҳон урушидан сўнг Европада немисларга, Осиёда японларга, ҳозир эса Украинада тушунарли сабабларга кўра россияликларга муносабат қандайлигини биламиз.

«Агар уруш натижасида украиналикларнинг Россияни кўрарга кўзи бўлмаса, бу фашизм эмас. Чунки уруш натижасида Россия ва россияликлар Украинага улкан зарар етказишди. Национализмнинг бир тури бор — бунда қандайдир қудратли давлат ўз қўшниси устига босқин қилади, яна бошқа бир кўринишдаги национализм бор ва у миллий-озодлик ҳаракати воситасида бўй кўрсатади. Бунда қандайдир қудратли давлат сенинг кичикроқ юртинг устига юриш қилади, сен ўз ватанингни ҳимоя қиласан, бу уруш — ватан ҳимояси натижасида сенинг босқинчиларга нисбатан нафратинг юзага чиқади. Масалан, 70 йил аввалги воқеалар туфайли кўплаб кубаликлар ҳанузгача америкаликлардан нафратланади. Менимча, фашизм — бу фатҳ этиш уруши истаги, миллий-озодлик кураши эмас», — дейди Мартинов.

24 февралдан буён Россия телеканаллари Украинани денацификация қилиш ҳақида бот-бот такрорламоқда. Россия ҳокимияти денацификацияни ҳарбий мақсадлардан бири сифатида белгилаб олишди. Яъни Украинада ё националистлар, ё нацистлар ҳокимиятни эгаллаб олган, дейилмоқда. «Уларнинг жинояткор тўдалари шаҳарлар бўйлаб кезиб юриб, биродар украин халқининг азоб тортишига сабаб бўлмоқда», дейиляпти. Ҳозир Россия пропагандачилари фантазияси тўғрисида гаплашмаймиз. Бироқ...

Ҳақиқий денацификация нима ўзи?

Уни муайян бир давлат устидан ўтказиш борасида қарорга қандай келиш мумкин?

«Россия ҳокимияти денацификация тушунчасини истеъмолда қўллаётганининг фанга заррача алоқаси йўқ. Бу ерда биз сиёсий таҳлил, сиёсий назария майдонини тарк этамиз. Бу ҳолатда биз Россия давлат тузилмалари томонидан яратилган мифлар ва пропагандистик штампларни аниқлаштириб олишимиз керак бўлади. Менга узоқ вақт бу контекстда денацификация дейилганда нима назарда тутилаётганини англаш жуда қийин бўлди. Чунки мен Украинада ким нацист эканини кўп ҳам тушунмайман. Тўғри, Украинада радикал ўнг ҳаракат бор, бундай ҳаракатлар Европанинг исталган давлатида, ҳатто Россияда ҳам бор. Бироқ улар Украинада бирор муҳим вазнга эга эмас, Европадаги давлатлардан фарқли ўлароқ. Бу Украинадаги президентлик ва парламент сайловларида яққол кўзга ташланади.

Денацификация тушунчаси бир марта, 1945 йилдан сўнг қўлланган. Ўшанда гап Германиядаги янги давлатда нацистлар Германияси амалдорлари ва партия функционерлари люстрациядан ўтказилиши керак бўлган. Яъни нацистлар партиясининг собиқ функционерлари озод Германияда бирор бир лавозимни эгаллаши тақиқланган. Денацификация билан боғлиқ бошқа ҳолат тарихда учрамайди. Бу аниқ. Сен курашадиган нацистлар партияси ва нацистлар бўлмагач, нимани денацификация қилмоқчи бўлаётганинг кўп ҳам тушунарли бўлмайди», — дейди Мартинов.

«Нацистлар Германияси яксон қилингач, денацификация ўтказилган. Бу нимани билдиради? Мамлакат ғолиб иттифоқчилар томонидан босиб олинган давр. Ана шу оккупация қилинган ҳудудларда, шартли айтганда, мафкуравий-ахлоқий, маърифий-тарбиявий характердаги ишлар ўтказилган. Немисларга кўп халқлар бошига зулм, азоб ва уқубат олиб келишгани тушунтирилган», — дейди Дмитрий Хаустов.

Украина ҳақида гап кетган кўп ҳолатларда одамлар нацизм ва национализмни чалкаштиришади.

Национализм нима?

Яна Википедияга мурожаат қиламиз.

Кўряпмизки, нацизмдан фарқ дарҳол кўзга ташланмоқда. Нацистлар таълимоти бошқа миллатларни таҳқирлаш ва қириш ҳақида ўргатса, национализм ўз миллатига муҳаббатни тараннум этади. Бу ҳолатда националистлар бирмунча фарқли бўлишини ҳам унутмаслик керак. Масалан, Россияда националистларнинг бош тадбири кўп йиллар давомида «Русский марш» бўлиб келган. Унга русларни таҳқирланган миллат ҳисоблаб, ўз манфаатларини ҳимоя қилишни истовчилар ҳам, шунчаки бошқа миллатларни кўрарга кўзи йўқлар ҳам келган. Шу сабабли ташқи кўриниши славянча бўлмаган инсонларга ҳужум уюштириш ҳам националистларга менгзала бошланди. Тинч национализм ҳар қандай миллатнинг ўзининг алоҳида давлатга эга бўлиш ҳуқуқи билан ҳам ифодаланиши мумкин.

«Национализм жуда кенг тушунча бўлиб, у автоматик равишда нацизм ё фашизмни ифодаламайди. Унга турлича баҳо бериш мумкин. Лекин биз ҳозир шундай даврда яшаяпмизки, национализм кўпроқ салбий бўёқларда тушунилади. Бу эса яхши эмас. Лекин ҳар доим ҳам бундай бўлмаган. Миллий давлатлар энди-энди пайдо бўла бошлаган пайтларда национализмда ҳеч қандай қусур кўришмаган. Чунки ўша даврлар учун олиб қаралганда национализм миллатга оид тушунча, дунёқараш ва ғояларнинг маълум бир тўплами бўлган. Бироқ национализм фашистлар, сўнгра нацистлар мафкурасининг таркибий қисмларидан бири ҳамдир. Яъни фашизм ва нацизм таркибида национализм албатта бор. Бироқ бу национализм фашизм ё нацизмнинг ўзгинаси дегани эмас», — дейди Дмитрий Хаустов.

«Бизда (Россияда) национализм абсолют нотўғри тушунилади. Бу ҳодисани тадқиқ этган инсон сифатида, ҳар қандай националистларни ёмон кўраман. Бироқ национализм бу нейтрал тушунча эканини ҳам биламан. Чунки моҳиятан у фан нуқтайи назаридан фақат бир нарсани билдиради: давлат халқи ва сиёсий умумийлик чегараси бир-бирига мос бўлиши керак. Национализм «бир халқ — бир давлат», деган тезис.

Умумий ҳолатда национализмнинг нацизмга ҳеч қандай боғлиқлиги йўқ. Шунчаки, ўзаклар бир хил. Балким қандайдир кесишмаларни излаб топиш мумкиндир. Бироқ национализм турлича бўлади: тинч кўринишдаги, раҳмдил кўринишдаги. Лекин сиз национализмни кучайтириш билан боғлиқ тезислар йўлидан кетаётган бўлсангиз ва чекловларга эътибор қилмасангиз, қандайдир бир онда инсонларнинг индивидуал бахти ва эркинлигини поймол қилиш мумкин, деб ҳисобласангиз — бир неча қадамлардан сўнг националистдан нацистга айланиб қолишингиз мумкин», — дейди Кирилл Мартинов.

Фашизмни айримлар патриотизмнинг радикал шакли деб билади. Национализм патриотизмга кўпроқ ўхшаш. Фақат, патриотизмда инсон бутун мамлакати равнақ топишига ҳаракат қилади. Национализмда эса фақат ўз миллати учун қайғуради. Бу ерда турли давлатларда яшовчи миллатлар борлигини ҳам унутмаслик керак. Масалан, руслар, арманлар ва яҳудийлар турли давлатларда катта диаспораларда истиқомат қилишади. Шунингдек, ўз давлатига эга бўлмаган миллатлар ҳам бор: курдлар ва басклар. Этник ягона бўлмаган давлатлар ҳам бор. Унга энг яхши мисол АҚШ. У ерда Англия, Ирландия Полша, собиқ совет давлатларидан борганлар, Африка, Лотин Америкаси ва араб давлатларидан борганлар ҳам ўзини бир хилда америкалик ҳисоблайди. Унда улар ҳам АҚШнинг барча фуқароларини бир миллат ҳисоблаб, националист сифатида улар номидан чиқиш қилиши мумкин.

«Национализм ва патриотизм орасидаги фарқ нимада? Бу мураккаб савол. Чунки патриотизм ҳам национализм ҳам турлича бўлади. Национализмнинг классик бўлиниши бор: фуқаровий национализм ва этник национализм. Этник национализмда сизда маданият ва тил билан мустаҳкамланган умумий келиб чиқиш бўлади ва биринчи навбатда уни ҳимоя қилиш керак бўлади. Полшалик националистлар тарихан шу йўлдан юришган, дейилади.

Бошқа томондан, фуқаровий национализм ҳам бор. Масалан АҚШда. Америкада туғилган ва фуқаролигини олган, Америка республикаси қадриятларини ҳурмат қилувчи барча инсонлар — америкаликлар миллати ҳисобланади. Бу моҳиятан сиёсий танлов. Бу ҳолатда фуқаровий национализм ва патриотизмнинг бирлаштирилиши замонавий дунёда йўл қўйса бўладиган нарсадек кўринади.

Агар сиз патриотизм деганда давлат культини ва унга ёндош нарсаларни тушунсангиз, қандайдир бир онда сизнинг мамлакатингизда кимлар яшаётгани, қандай яшаётгани фарқсиз бўлиб қолади: асосийси — тарихий урушлардаги ғалабаларни такрорлаш, барча душманларимизни маҳв этиш, муҳими — бошқаларга ёмон бўлсин. Бу вазиятда патриотизм Россия давлати экстремизм деб ҳисобловчи национализмга олиб боради. Бу инсонлар империя байроқларини майдонларда кўтариб, «Россия руслар учун» ва ш.к. шиорларни айта бошлашади», — дейди К.Мартинов.

Фашизм нацизмдан, нацизм эса национализмдан нимаси билан фарқ қилиши борасида бироз тушунчага эга бўлдингиз, деб ўйлаймиз. Шундай бўлса-да, бироз мухтасар қилайлик:

Фашизм — давлат культи ва унинг манфаатлари йўлида шахсият йўқ қилиниши.

Нацизм — алоҳида бир миллат культи бўлиб, бу миллат манфаатлари йўлида шахсият йўқ қилинади, бошқа миллатларга нисбатан уларни камситувчи муносабатда бўлинади.

Национализм — ўз миллати манфаатларининг бошқа миллатлар олдида ҳимоя қилиниши (тинч (миллатпарварлик) ёки агрессив (миллатчилик) йўл билан).

Нацизм кўпроқ фашизмга яқинроқ бўлиб, миллий элемент билан унинг охирги шакли ҳисобланади. Национализм эса нимаси биландир нацизмга яқинроқ, бироқ унинг анча хавфсиз кўринишидир.

«Национализм, фашизм ва нацизмни бирлаштирувчи ягона нарса миллий давлат лойиҳасига диққатни ёрқин жамлашдир. Ҳар уч конструкцияда давлат муҳим элемент. Агар давлатчилик билан кўп ўйин қилинса, бу давлат сенга қарши ишлаши мумкин. Агар миллий давлат лойиҳасига диққат ҳаддан ортиқ жамланмаса, фанда таъриф берилган национализм, фашизм ва нацизм ўртасида қолган нарсаларда умумийлик жуда кам», — дейди Мартинов.

Умид қиламизки, ушбу сатрларни ўқиётганлар орасида нацистлар ҳам, фашистлар ҳам, бу ҳаракатларни маъқулловчилар ҳам йўқ. Шунингдек, жиноят қурбонларини фашизм ва нацизмда ёки бошқа нарсаларда айблашни ҳам бас қиламиз. Шундай ибора бор: «оламни яхши томонга ўзгартирмоқчисанми, ўзгартиришни ўзингдан бошла». Бу иборани қўшни давлатларни денацификация қилиш каби ғояларга ҳам қўлласа бўлади.

Ш.Шокиржонов тайёрлади.