Сурхондарёнинг Сариосиё туманида жойлашган Тўпаланг сув омборида 22 июн куни юз берган воқеалар кун тартибидан тушиб қолгандек. Лекин воқеадан бир ҳафта ўтди ҳамки, у ерда авария ҳали ҳам тўлиқ бартараф этилмаган. «Ҳеч қандай хавотирга ўрин йўқлиги»ни такрорлаётган масъуллар Kun.uz мухбирини ҳодиса жойига киритишни пайсалга солишяпти.
Kun.uz мухбири 22 июн куни Тўпаланг сув омборидаги воқеаларга ойдинлик киритиш мақсадида у ерда бўлиб, масъуллардан изоҳ олишга ва ҳудуддаги асл ҳолат билан танишишга рухсат сўради. Бироқ мазкур ҳудудда айни пайтда комиссия иш олиб бораётганини рўкач қилиб, киришга рухсат берилмади.
Шундан сўнг ўша ерда ишлайдиганлар ва вазиятдан яхши хабардор фуқаролар билан суҳбатлашиб, ҳолатга аниқлик киритишга уринган Kun.uz мухбирига маълум бўлишича, бу – Тўпаланг сув омбори билан боғлиқ биринчи фавқулодда ҳолат эмас экан. Масалан, 10 йилча аввал 20 кун кетма-кет ёғган ёмғир сув омбор сатҳини кўтариб юборган, омборга келиб қуйилаётган сув ундан чиқариб юбориш мумкин бўлган миқдордан ортган. Сувнинг тўғондан ошиб тушиши хавфи пайдо бўлган. Маълумот берган шахслар бу ҳолатнинг яхшилик билан якун топганини таъкидлашган.
Айтилишича, бу охирги ҳолат аввалгиларининг олдида «арзимас» авария деб талқин қилинмоқда.
«Ҳозир тўғонга ҳеч нарса хавф солмаяпти. Шунчаки, сув омборидан Тўпаланг ГЭСга келаётган сув йўлини ёпишолмаяпти эмиш, холос. Сув омборнинг тўғони эса бус-бутун, унга зарар етмаган.
ГЭС агрегатларига сув олиб келувчи 4 та қувурнинг биридаги сув йўлини тўсувчи темир дарвозаси бузилган. Воқеа тўғондан ташқарида – 500 метр пастда бўляпти», дея хабар беради Kun.uz мухбири.
Дастлабки кун тарқалган видеода ГЭС машина залини сув яхшигина босгани тасвирланган. Сувсиз дарё ўзани сувга тўлган. Тошқин сув йўлидаги боғлардан бирининг четини ҳам ўпирган. Тўпаланг дарёсига шиддат билан бостириб келаётган лойқа сув, оқиб келаётган илдизидан қўпорилган дарахтларни, сув омбор томон йўналган ички ишлар ва қутқарув хизмати ходимларини кўрган аҳолида қўрқув пайдо бўлган.
Ҳудуд аҳолиси воқеани видеога олиб, бир-бирига юбориб, кўч-кўронини, хонадонидаги молларини ташлаб, тоғларга чиқиб кетишган. Айримлари пойтахтга қараб йўлга чиқишган.
Шундан сўнг Тўпаланг ГЭС директори ҳамда вилоят ҳокими чиқиш қилиб, ваҳимага ўрин йўқлигини эълон қилди. Бу чақириқлар ваҳимага тушиб қолган айримларни ортга қайтаролмаган бўлса, айримларга ўз уйини тарк этмаслиги учун кифоя бўлган.
Шунингдек, Сариосиё тумани марказида воқеадан 3-4 кун ўтиб ҳамки, ошхона ва нонвойхоналар, болалар боғчалари ишламаган.
Kun.uz мухбири дастлабки кунда тоққа чиқиб қочиб кетиб, уч кундан сўнг қайтган фуқароларни суҳбатга тортиб, уларнинг хавф ҳақида расман хабар берилмасдан туриб уйларидан чиқиб кетишлари сабаби билан қизиқди. Улар расман бериладиган маълумотларга ишонч йўқлиги туфайли шундай қилишганини айтишди.
Сув омборда қандай авария рўй берган?
Тўпаланг ГЭСда сув босишига қадар ҳар бири 17 мегаваттли 2 та агрегат ишчи ҳолатда бўлган. Эски ГЭСнинг бошқача номи ГЭС-34 ҳам дейиларкан (иккита 17 MW агрегатга эга бўлгани учун). Айни пайтда ГЭСда модернизация ишлари ўтказилиб, ҳар бири 72,5 MW бўлган яна иккита катта агрегатларни ўрнатиш бўйича қурилиш-монтаж ишлари олиб борилаётган эди.
Расмийларга кўра, 22 июн куни эрталаб соат 8 ларда сув омборидан Тўпаланг ГЭСга сув олиб келувчи 4 та қувурлардан бирида – сув йўлини ёпувчи тиқин (затвор)нинг электр механизми ишдан чиққан.
ГЭСларни ишлатиш учун фойдаланиладиган сониясига 110 куб метр сувга қўшимча 40 куб метр сув қўшилган. Сув ГЭСнинг агрегатлар ўрнатилган залига ёпирилиб кирган. Бошқарув биносини ҳам сув босган.
Тиқинни механик задвижка билан амаллаб ёпмоқчи бўлганда, босим кучидан задвижканинг резьбаси ейилиб кетган. Дастлабки кун авария юз берган жойдан сувнинг отилиши сониясига 40 метр кубгача туширилган, ўша куни кечга бориб сув отилиши яна сониясига 10 метр кубгача пасайтирилган.
Маълум қилишларича, сув отилиши бугун (29 июн) ҳам тўхтамаган. Айни вақтда Тўпаланг ГЭС авария ҳолатида ва ўз фаолиятини тўхтатган. Сув отилиб чиқиши тўхтамагунча у ишламаса ҳам керак.
Тўпаланг дарёсининг қуйи оқимида жойлашган ҳар бирининг қуввати 75,6 MWдан бўлган Зарчоб-1 ва Зарчоб-2 кичик ГЭСлари штат режимида ишлаб турибди. Уларга талафот етмаган.
Бу орада Сариосиё аэропортига ҳарбий самолёт келиб қўнганининг гувоҳи бўлган Kun.uz мухбирига «Тошкентдан комиссия келган», деб бориб жойида ўрганиш, саволлар бериш, съёмка қилишга изн беришмади. Иккинчи куни эса юқори ташкилотлардан рухсат олишлари кераклиги айтилиб, яна ортга сурилиб, яқин кунларда ҳудудга пресс-тур уюштирилиши ҳақида маълум қилишган.
Маълумотларга қараганда, «Ўзгидроэнерго» АЖ бошқаруви раиси Абдуғани Сангинов ҳам шу ерда бўлиб, вазиятни шахсан ўзи назорат қилган.
Воқеадан хабардор аҳолининг айтишича, отилиб чиқаётган сувни тўхтатишнинг ягона йўли – сув омборидаги сув ҳажмини пасайтириб (уни дарёга ташлаб), босимни камайтириш экан. Бунинг учун сиғими 500 млн куб метрли сув омборида жамғарилган 378 млн куб метр сувнинг 100 млн куб метри чиқариб юборилиши керак эмиш.
Бу, албатта, деҳқончиликка таъсир қилса керак. Балким таъсир қилмас, чунки Тўпалангдарёга ташланган сув йўл-йўлакай Жанубий Сурхон сув омборида йиғилади.
Юқорида таъкидланганидек, отилиб турган сув айни пайтда ҳам бартараф этилмаган. Авариянинг келиб чиқиш сабаблари нимада экани, Афғонистонда ўша куни юз берган кучли зилзиланинг таъсири бўлган-бўлмагани, дастлабки соатлардаги сув босиши оқибатида зарарланган ГЭС машина зали ҳозир қай аҳволдалиги, умуман, иши тўхтаб қолган ГЭС қачондан ишлай бошлаши, Тўпаланг сув омбори сатҳи қай даражадалиги, сувнинг дарёга бесамар ташланиши вегетация даврида деҳқончиликка қандай таъсир қилиши каби жавоби барча учун қизиқ саволлар бор.
Кимдир чиқиб шундай саволларга батафсил жавоб берса бўларди. Масъулларнинг «хавотирга ўрин йўқ»лиги ҳақидаги баёнотлари етарли эмасдек, назаримизда.
Шуҳрат Шокиржонов,
журналист
