1956 йил, КПССнинг XX съездида СССР раҳбари Никита Хрушчев «Шахсга сиғиниш ва унинг оқибатлари тўғрисида» нутқ сўзлайди ва Сталинни «қонхўр ва ваҳший эди» дейди. Хрушчевнинг Сталин қатағонлари ҳақидаги гаплари кўплаб инсонлар қатори КГБ ходимларидан бирига ҳам қаттиқ таъсир қилади. У коммунистик тузумни ёмон кўриб қолади ва Ғарбга қочишни режалаштиради. Аммо ўшанда бунинг иложи йўқ эди. СССР тарқаб кетгач ходим КГБнинг жуда катта архивини МИ-6 га топширади ва бу жуда катта сиёсий можароларга сабаб бўлади.
XX асрда 70 йил яшаган СССР Ғарб давлатлари билан иқтисодий соҳаларда рақобат қила олмаган. Советлар улар билан асосан қуролланиш, космосни ўзлаштириш ва КГБ томонидан кенг қамровда ўтказилган махфий операциялар бўйича кескин рақобат олиб борган.
Ғарб махфий хизматлари совет жосусларини, КГБ эса ғарбликларни ўз томонига оғдиришга уринган. Агар тарихга назар ташланса кўпроқ КГБ ходимлари Ғарбга қочиб кетганини кўриш мумкин.
Айрим ҳолларда Ғарбга қочишни хоҳласа-да СССР тарқаб кетгунча бунинг имконини қила олмаган ходимлар ҳам учраган. КГБ майори Василий Митрохин ана шулардан бири эди.
Митрохин ҳеч қачон ўта махфий операцияларда, турли қўпорувчилик ҳаракатларида иштирок этмаган. Аммо унинг қўлида КГБнинг жуда кўп махфий маълумотлардан иборат архиви бор эди.
1970-йилларда Митрохин КГБ бош бошқармасининг архив бўлимини янги бинога кўчириш учун масъул бўлади. Ўшанда вазиятдан фойдаланган Митрохин махфий маълумотларни кўчиради, нусха олади ва биринчи бош бошқармадан яширинча олиб чиқади. СССР тарқагач уларни Британия махфий хизматларига беради. Натижада жуда катта сиёсий можаролар келиб чиқади.
Хрушчевнинг машҳур нутқидан кейин ўзгарган Митрохин
Василий Митрохин 1922 йилда Рязан вилоятида туғилади. Мактабни битиргач Қозоғистон давлат университетининг ҳуқуқшунослик факультетида таҳсил олади ва урушдан сўнг Харковда ҳарбий прокурор бўлиб ишлай бошлайди.
1948 йилда Алоқа қўмитасида (1947-1951 йиллар оралиғида совет ташқи разведка қўмитаси шундай номланган) иш бошлайди.
1953 йил 5 март куни Сталин вафот этади. Унинг ўрнига СССР раҳбари бўлган Хрушчев мамлакатда ислоҳотларни бошлайди. Сталин даврида ноҳақ жазоланганларнинг иши қайта кўриб чиқилади.
Қисқа вақтда миллионлаб инсонлар қамоқдан озод қилинади. НКВД ҳибсхоналарида ва қамоқхона лагерларида вафот этганлар оқланади. Шу билан бирга Сталин тузумининг қонхўр ижрочилари бўлган шахслар – Берия ва унинг қўл остидагилар жазоланади.
1956 йилда ўтказилган КПСС XX съездида СССР раҳбари Хрушчев «Шахсга сиғиниш ва унинг оқибатлари тўғрисида» нутқ сўзлайди ва шу ерда Сталинни «қонхўр ва ваҳший эди» дейди.
Хрушчевнинг Сталин қатағонлари ҳақидаги гаплари кўп инсонлар қатори КГБ ходими Василий Митрохинга ҳам қаттиқ таъсир қилади. Шундан сўнг у коммунистик тузумни ёмон кўриб қолади ва Ғарбга қочишни режалаштиради. Аммо бу иш осон эмасди.
Ўша машҳур съезддан бироз ўтиб Митрохинни Яқин Шарққа жўнатишади. 1960-йиллар бошида у советлар таъсир доираси остида бўлган Германия демократик республикасига юборилади.
Митрохин ГДРда 10 йилдан ошиқроқ ишлайди ва у ердан чақириб олиниб Австралияга жўнатилади. 1974 йилда КГБнинг Биринчи бош бошқармасига ишга ўтказилади. Уни архив бўлимини янги бинога кўчириш ишларига масъул қилиб қўйишади.
Махфий маълумотларни дала ҳовлига кўмиш
КГБ бош бошқармаси Москвадаги машҳур жойлардан бири Лубянкадаги эски бинода жойлашганди. Бу бино октябр тўнтаришидан буён хавфсизлик қўмитасига хизмат қилиб келар ва ходимлар сони ошгани учун торлик қила бошлайди.
1960-йиллар охирида КГБ раҳбари Андропов бош бошқарма учун Москванинг Ясеново туманида алоҳида бино қурдиради. 1970-йиллар бошида бош бошқарма янги бинога кўчиб ўта бошлайди.
Раҳбарият КГБнинг барча архивини янги бинога кўчиришга қарор қилади, аммо бу осон эмасди. Ўша пайтда Австралиядан қайтиб келиб бош бошқармада ишлаётган Митрохин архивни кўчиришга масъул этиб тайинланади.
Митрохин КГБ бош бошқармасида ишлар экан Ғарбга кетиш фикридан қайтмаганди. КГБ архивини кўчириш жараёнида Митрохинда махфий ҳужжатларнинг барчаси билан танишиб чиқиш имкониятига эга бўлган.
Архивни Лубянкадан Ясеноводаги бинога кўчириш асносида Митрохин махфий ҳужжатларнинг муҳимларини кўчириб ола бошлайди. Тартибга риоя қилувчи, меҳнатсевар ва намунали ходимдан ҳеч ким шубҳаланмайди.
Митрохин махфий ҳужжатларнинг нусхаларини ишхонасидан яширинча олиб чиқиб, дала ҳовлисига олиб бориб кўмиб қўяверади.
У аввалига ҳужжатларни битталаб қўлда кўчириб чиқади. Кейин эса уларнинг нусхасини ола бошлайди. Митрохин вақтдан ютиш ва КГБ бош бошқармасидан олиб чиқаётган қоғозлари ихчам бўлиши учун айрим ҳужжатларни махсус шрифтда қисқартириб ёзади.
Митрохин махфий ҳужжатларни асосан ички кийими остига ва пайпоғига тиқиб олиб чиқади. Уйга борган ёзув машинкаси билан махсус шрифтдаги ёзувларни бошқатдан ёзади.
Архивдаги махфий ҳужжатлар шунчалик кўп эдики, уларни Ясеноводаги янги бинога кўчириш ишлари 1972 йилдан 1984 йилгача, 12 йил давом этади.
Кейинчалик, Митрохин ўз эсдаликларида КГБнинг асосий архивида 1972 йилдан 1984 йилгача ишлаганини ва 12 йил давомида махфий ҳужжатларни кўчириб олиб чиққанини ёзган.
Митрохин қоғозларни улар чириб кетмаслиги учун аввал озиқ-овқат сақлашга мўлжалланган қопқоқли идишларга солади. Кейин уни ерга кўмади.
Махфий ҳужжатларни МИ-6 ходимларига бериш
1984 йилда Митрохин нафақага чиқади. Ўша пайтларда Ғарб давлатлари махсус хизмат ходимлари билан алоқага чиқишга унинг юраги дов бермайди. Митрохин СССРда ишлаётган хорижлик жосусларни биларди. Икки томонлама ишлайди деб гумон қилгани учун ҳам Митрохин улар билан алоқа боғламайди.
1991 йилда СССР парчаланиб кетади. Шундан сўнг КГБ ҳам қайтадан ташкил этилади ва кўплаб ходимлар ишдан бўшатилади. Ҳамма ўзи билан овора бўлиб турган ўша замонда Митрохин махфий ҳужжатларни ғарбликларга беришга қарор қилади.
1992 йилда у дала ҳовлидаги барча ҳужжатларни қазиб олади ва чемоданларга жойлаб Эстонияга йўл олади. У ерда АҚШнинг Таллиндаги элчихонасига мурожаат қилиб, ўзида КГБнинг кўплаб махфий ҳужжатлари борлигини маълум қилади.
МБР ходимлари аввалига Митрохинга ишонишмайди ва у билан ҳамкорлик қилишдан бош тортишади. Митрохин уларга бир-иккита ҳужжатларни кўрсатгандан кейин МРБ ходимлари эски қоғозлар ўзларини қизиқтирмаслигини маълум қилишади.
МРБ ходимларини қўлидаги махфий ҳужжатларга қизиқтира олмаган Митрохин уларни қайтариб олиб келиб дала ҳовлисига кўмади.
Орадан бироз ўтиб яна таваккал қилади ва бу сафар Буюк Британиянинг Ригадаги элчихонасига боради. У ерда МИ-6 ходимлари махфий ҳужжатларга қизиқиб қолишади ва Митрохин билан ҳамкорлик қилишга тайёрликларини билдиришади.
Шундан сўнг МИ-6 ходимлари Митрохин билан унинг дала ҳовлисигача бирга келишади ва у ердаги ҳужжатларни, шунингдек, Митрохин ва унинг оила аъзоларини олиб кетишади.
Митрохиннинг архивида жуда кўп махфий ҳужжатлар бор эди. МИ-6 ходимлари Митрохин ва унинг оила аъзоларини Британияга олиб кетишади. У ерда уларга бошқа исм-шарифлар билан Британия паспортлари берилади.
Митрохин архиви
МИ-6 ходимларининг қўлига тушган КГБ архивининг бир қисми махсус шрифтларда бўлгани учун уларни Митрохиндан бошқа ҳеч ким тушунмасди. У Лондонга олиб кетилгач МИ-6 га ўша ҳужжатларни оддий алифбога ўгириб беради.
МИ-5 да ишлаган британиялик тарихчи Кристофер Эндрю Митрохин билан ҳамкорликда унинг архиви ҳақида иккита асар ёзган. Улардан бири «Қилич ва қалқон», иккинчиси «Дунё бизни кузатмоқда: КГБ ва учинчи дунё учун кураш» деб номланади.
Ҳар икки асарда Кристофер Эндрю Митрохин тақдим этган ҳужжатларга асосланиб, КГБнинг «Совуқ уруш» даврида дунё бўйлаб ўтказган турли қизиқарли операциялари ҳақида ҳикоя қилган.
2014 йил Кембриж университети таркибига кирувчи Черчилл коллежи Митрохин архивининг бир қисмини рус тилига ўгириб алоҳида сайтга жойлаштиради.
Бу манба бугунги кунда КГБнинг очиқ манбаларда сақланаётган энг йирик архиви ҳисобланади. Митрохиндан олинган ҳужжатлар эса МИ-6 да ҳанузгача махфий ҳужжатлар мақоми остида сақланмоқда.
Митрохин ўз архиви билан КГБнинг жуда кўп махфий маълумотларини ошкор қилган. Жумладан, КГБга ишлаган ғарблик жосусларнинг исм-шарифлари ошкор бўлади. КГБнинг дунёнинг турли қисмларида олиб борган махфий ишлари, Афғонистонда Ҳафизулла Аминга, Югославия раҳбари Иосиф Броз Тито бошқа таниқли шахсларга уюштирилган суиқасд тафсилотлари маълум бўлади.
Шунингдек, архивда КГБ режалаштирган ва содир этган қўпорувчилик ҳаракатлари, АҚШ таъсири остидаги давлатларда «миллий озодлик ҳаракатлари»ни қўллагани, КГБнинг рус православ черкови раҳбарларидан фойдалангани ҳақидаги махфий ҳужжатлар ҳам бор эди.
Бундан ташқари, Митрохин архиви туфайли КГБ томонидан дунёнинг кўплаб давлат раҳбарларининг телефон қўнғироқлари махфий тарзда эшитилгани фош бўлади.
Митрохиннинг архивида КГБ фойдасига ишлаган британиялик жосусларнинг номлари бор эди. Британиянинг ядро тадқиқотларини СССРга жўнатиб турган аёл Мелита Норвуд, «Ромео» лақаби билан машҳур бўлган Жон Саймондс кабиларни ҳам гарчи анча кечикиб бўлса-да, Митрохиннинг архиви фош этган эди.
1992 йилда Мелита Норвуд ва Жон Саймондслар фош бўлганида Британияда жуда жиддий можаро юзага келади. Ўша пайтда Мелита 80 ёшда эди ва уни жазога тортиш масаласи ҳам кўтарилади. Фақат 1999 йилга келиб, Мелита 87 ёшда бўлганида Британия ички ишлар вазири унга қарши очилган жиноят иши ёпилганини эълон қилади.
Кўпгина тадқиқотчилар СССР тарқаб кетгандан сўнг Митрохин тақдим этган ҳужжатларнинг катта қисми ўз аҳамиятини йўқотганини айтиб, Ғарб махфий хизматлари кўплаб ҳодисаларда КГБ иштироки борлигини аввалдан биларди дейишади.
Шундан бўлса ҳам, Митрохиннинг архивидаги ҳужжатлар КГБ қай тарзда фаолият юритгани ҳақида муҳим далиллар сифатида қолаверади.
Митрохин архиви очиқлангандан сўнг содир бўлган халқаро можаролар
Митрохиннинг архиви эълон қилинар экан, у бир қатор давлатларда турли можароларни келтириб чиқаради. Жумладан, Буюк Британия вакиллар палатаси «Митрохин иши бўйича ҳисоботлар» номи остидан МИ-6 дан ҳисобот талаб қилади.
Палата МИ-6 нега Митрохин архивида кўрсатилган КГБ нинг Британиядаги жосуслари ҳақида аввалдан хабардор бўлса-да, уларни тутиш бўйича ҳеч қандай чора кўрмагани бўйича ҳисобот сўрайди.
2002 йилда Италияда «Митрохин архиви» бўйича комиссия ташкил этилади ва СССР даврида КГБ билан ҳамкорлик қилган италян мухолифат партиялари фаолияти текширила бошланади. Комиссияга «Олға Италия» партияси лидери Паоло Гуццанти бошчилик қилади.
Ўша пайтда Италияда Силвио Берлускони вош вазир эди ва охир-оқибат ҳеч кимга айблов эълон қилинмайди. Афтидан италянлар ёпиғлик қозон очилса кўп сирлар ошкор бўлиб кетиши мумкинлигидан хавотирланишади.
Орадан бир неча йил ўтгач, ФСБ подполковниги Александр Литвиненко ФСБ генерал-полковниги Анатолий Трофимов унга Роман Продини «Италиядаги ўз одамимиз» деб таърифлаганини айтиб чиқади. Роман Проди 1996—1998, 2006—2008 йилларда Италия бош вазири бўлган.
Кейинчалик Трофимов Москвада шубҳали тарзда ўлдириб кетилди. Литвиненко эса Британияда заҳарланиб ўлдирилди. Европарламентнинг айрим депутатлари Роман Продининг айбланиши бўйича текширувлар ўтказилишини талаб қилишди, аммо бу амалга ошмади.
Умуман олганда АҚШ ва Британия хавфсизлик хизматлари «Митрохин архиви»ни КГБ ҳақидаги энг қимматли манба деб ҳисоблашади.
Ғайрат Йўлдош тайёрлади.
