Советлар қамоққа тиққан олим: СССРда хор бўлган авиамуҳандис АҚШда қандай кашфиётлар қилганди?

1960-йиллар бошларида СССРда зиёлилар орасида норозилик кайфияти авж олади. Сталин вафотидан сўнг етарлича ошкоралик ва эркинлик бўлмади деб ҳисоблаган айрим таниқли олимлар, ёзувчилар советлардан тузумни демократлаштиришни сўрашади.

Андрей Сахаров, Александр Солженицин ва бошқа яна бир қатор бошқа таниқли шахслар совет ҳукуматидан инсон ҳуқуқларига риоя этишни, ўзгача фикрлайдиганларни қатағон қилишни тўхтатишни талаб қилиб чиқишади.

Улар доим КГБ назоратида бўлишгани учун СССРда чоп этишнинг иложи бўлмаган асарларини, мақолаларини яширинча кўпайтириб тарқатишда муаммоларга дуч келишади. Уларга асарларни кўпайтириш учун махсус техникалар ва уларни тарқатиш учун кўзга ташланмайдиган ҳаммаслаклар керак эди.

Шунда улар СССРда кўзга кўринган муҳандис олимлар ва педагогларни ўз сафларига жалб этишади. Олимлар қўлбола нусха кўчирувчи аппаратлар ясаб турли материалларини кўпайтириб бера бошлашади. Педагоглар эса уларни тарқатишда ёрдамлашишади.

1970-йиллар бошида Москвада совет тузумига қарши бўлган гуруҳ аъзолари қўлга олингани ҳақида миш-мишлар тарқалади. Бироз ўтиб одамлар орасида тарқалган гап-сўзлар рост бўлиб чиқади.

КГБ саккиз кишилик гуруҳни қўлга олганини, улар совет тузумига қарши бўлган мақолалар, асарларни чоп этиб, омма орасида тарқатиб келганини маълум қилади.

Кейинчалик, қўлга олинганларнинг шахси ҳам ошкор қилинади. Ана шунда саккиз кишининг барчаси СССРда кўзга кўринган олимлар, педагоглар экани ойдинлашади. Улар орасида таниқли муҳандис олим Александр Болонкин ҳам бор эди.

Болаликдан авиамоделларга қизиққан Болонкин

Александр Болонкин 1933 йилда Перм шаҳрида туғилган. У ўқувчилик пайтлариданоқ авиамоделларни ясашга қизиқади. Болонкин ўрта мактабни битирганидан сўнг Қозон авиация институтига ўқишга киради.

Кейинчалик олим болалигини шундай эслаганди:

«Отам 1936 йилда Узоқ Шарқда Халхин-Голда японлар билан тўқнашувда ҳалок бўлган. Болалигим Пермда йўқчиликда ўтган. Онам билан эски баракда яшардик. 4-синфдан бошлаб авиамоделлар ясашга қизиқиб қолдим. Кейинчалик мактабни битиргунимча ўзим ясаган авиамоделлар билан бутуниттифоқ мусобақаларида кўп марта ғалаба қозонганман».

1958 йилда ўқишни битиргач Болонкинни Киевга, таниқли авиаконструктор Олег Антонов бошчилигидаги «Антонов» конструкторлик бюросига ишга юборишади.

Болонкин у ерда Ан-8, Ан-124 ва яна бир нечта самолётларни ясашда қатнашади. Шу билан бирга Киев университетининг механика-математика факультети ва Москва авиация институти аспирантурасини сиртдан битиради.

1962 йилда Болонкин «Учувчи моделларнинг парвоз назарияси» илмий оммабоп китобини ёзиб чоп эттиради. 1964 йилда СССРдаги таниқли аэродинамика олими Иван Остославский раҳбарлигида илмий диссертациясини ёқлайди.

Шундан сўнг у умидли олимлардан бири сифатида Ракета двигателлари конструкторлик бюросига ишга ўтади. Шунингдек, Москва авиация институти, Москва авиация технологиялари институтида дарс бера бошлайди.

1971 йилда докторлик диссертациясини ёқлайди. Бироқ кейинги содир бўлган воқеалар туфайли Болонкиннинг бу илмий иши Олий аттестация комиссияси томонидан тасдиқланмай қолиб кетади.

Болонкин совет тузумига қарши

Ёш олим ўз илм савиясини кўтариб борар экан, 1960-йиллар ўрталаридан бошлаб совет тузумини ёмон кўриб қолади. У тузумнинг иккиюзламачилиги, баланд минбарлардан гапирилаётган гапларнинг ҳаётдаги ҳақиқий ҳолатга тўғри келмаслигини ҳазм қилолмайди.

«Олим сифатида совет тузумидан кўнглим тўлмасди. Тузум бемаъни ва унда камчиликлар кўп эди. Бироқ ўша пайтда расмий тарғиботлардаги алдовларга учиб юрганим боис социализмнинг ўзи яхши, мақсадлари олийжаноб, ҳамма айб нўноқ раҳбарларда деб ишонардим. Ҳатто онам айтиб берган 30-йилларнинг қора кунлари ҳам Сталиннинг айби билан бўлган деб ўйлардим.  Бироз вақт ўтса ҳаммаси зўр бўлиб кетади деб ҳисоблардим. Чунки 1960-йиллар бошида компартия раҳнамолари 1980 йилга бормай коммунизмга эришамиз деб жуда катта гапларни гапирганди. Мен эса унга ишонардим. Бироқ вақт ўтган сайин коммунистик тузум фақат ва фақат баландпарвоз шиорлар, ёлғон ваъдалар ва зўравонлик устига қурилганини англаб етдим», деган эди кейинчалик.

1970 йилда Болонкин СССРда тақиқланган адабиётлар ва асарларни яширинча тарқатадиган шахслардан бири билан танишади. Ундан турли асарлар олиб ўқийди. Кейинроқ у бошқалар билан ҳам танишади ва ўзи ҳам советларга қарши ёзилган асарларни тарқата бошлайди.

«Мен совет тузумига қарши асарларни, мақолаларни ўқир эканман, уларга кўр-кўрона ишониб кетмасдим. Барчасини текшириб кўрардим. Афсуски ўқиганларим рост бўлиб чиқарди. Мен ҳокимиятнинг такаббурлиги ва аҳолининг соддалигидан ҳайратда қолардим. Тантанали йиғилишларда коммунистик амалдорлар улкан муваффақиятлар, беш йиллик режаларнинг ортиғи билан бажарилиши ҳақида илҳом билан сўзларди. Ўшанда ҳеч кимнинг хаёлидан улар айтган гапининг, берган ваъдасининг устидан чиқяптими деган ўй ўтмасди», деган эди у кейинчалик.

Болонкин аввалига тақиқланган материалларни оддий йўл билан фотосуратга тушириб кўпайтиради. Кейинчалик қўлбола чоп этиш ускунасини ясайди ва унинг ёрдамида турли асарларни осонгина кўпайтира бошлайди.

Кейинроқ совет тузумини ёмон кўрувчи бошқа одамлар билан танишади. Улар орасида Москва металлургия техникуми ўқитувчиси Валерий Балакирев, таниқли муҳандис-геолог Георгий Давидов, муҳандис-электрик Владимир Шаклеин яна бир қатор таниқли шахслар бор эди.

Болонкин ва унинг шериклари чоп этиб тарқатган асарлар орасида ўша пайтда СССРда советларга қарши бўлган зиёлилар томонидан ёзиб келинган «Ҳозирги воқеалар хроникаси» ва «Демократ» журналлари, АҚШлик таниқли ёзуқчи Роберт Конквестнинг «Катта террор» асари бор эди.

Шунингдек, улар ёзувчилар Анатолий Марченко, Андрей Амалрик, Александр Солженициннинг («ГУЛаг архипелаги», «Иван Денисовичнинг бир куни») СССРда чоп этиш тақиқланган асарларини, академик Андрей Сахаровнинг турли мақолаларини кўпайтириб тарқатишади.

Асарлар чоп этилгандан сўнг улар мамлакатнинг турли шаҳарларига юборилган. Жумладан, Ленинград (ҳозирги Санкт-Петурбург), Ижевск, Киев, Минск, Краснодар ва бошқа йирик шаҳарларида тарқатилган.

Суд ва қамоқ

1972 йилда КГБ гуруҳ аъзоларининг изига тушишга муваффақ бўлади. Гуруҳ аъзоларидан бири қўлга олингач у КГБга ўз шерикларини сотади. Шундан сўнг 1972-73 йилларда бирин-кетин Болонкин ва унинг шериклари қўлга олинади.

КГБ Болонкинни Москвадаги энг даҳшатли қамоқхоналардан бири Лефортовода сақлайди. Терговлар тугагандан сўнг гуруҳ аъзоларининг бир нечтаси қўйиб юборилади, қолганлар навбати билан суд қилинади.

1973 йил 23 ноябр куни Болонкин ва гуруҳнинг яна бир аъзоси Москва металлургия техникуми ўқитувчиси Валерий Балакиревга суд ҳукми ўқилади. Унга кўра Болонкин 4 йил қамоқ, 2 йил сургун, Балакирев беш йил (шартли) қамоқ жазоси олади.

«Суддаги барча иш 20 жилддан иборат эди. Уларнинг 3-4 жилди шерикларим, гувоҳлар, экспертиза иши бўйича кўрсатмалар, қолган жилдлари биздан тортиб олинган адабиётлар эди. Бизга қўйилган айбловларда совет тузумига туҳмат қилиш айблови ҳам бор эди. Бироқ биз совет тузумига қандай туҳмат қилганмиз, у нималардан иборат бўлган, аниқ далиллар йўқ эди. Айблов фақат Брежнев ва марказий қўмита юритаётган сиёсатдан норозилик, совет матбуотида ёзилмаган далилларни келтириш ва ҳоказо умумий гаплардан иборат бор эди. Турли фактлар, таққослашлар ҳатто КПССнинг ўтган съездлари ва пленумлари қарорларидаги аҳоли турмуш даражасини яхшилаш ҳақида берилган ваъдалар ҳам туҳмат деб эълон қилинди. Чунки улар томонидан белгиланган муддатлар аллақачон ўтиб кетган ва ўша ваъдалар тўлиқ фирибгарлик эканлиги аён бўлиб бўлганди», деган эди олим кейинчалик.

Болонкин 1974 йилдан 1976 йилгача сиёсий маҳбуслар сақланадиган қамоқхона лагерининг бир нечтасини «айланиб чиқади».

1976 йилда у сургунга юборилади. Болонкин сургунни Бурятиядаги қишлоқлардан бирида ўтказади. Олим бу ерда маиший техникалар таъмирлаш билан шуғулланади.

Қўрғонда яшовчиларнинг турли техникаларини ҳақ эвазига тузатиб беради. Ана шу иши кейинчалик советлар уни яна айблаши учун асос бўлади.

1978 йил апрелда Болонкин сургундан қайтишига икки ҳафта қолганда уни яна қамоққа олишади. Олимнинг қўлига кишан тақиб, Бурятининг Улан-Уде шаҳрига олиб боришади. У ерда КГБ ходимлари Болонкинни уришади. Зўрлаш ва «қамоқда чиритиш» билан қўрқитишади.

КГБ ходимлари олим сургунда юрган пайтида давлат мулкини ўзлаштирганини, фирибгарлик қилганини, буюртмачиларни алдаб уларга зарар етказганини ва яна бир қатор айбларни тан олишини хоҳлашарди.

Болонкин бунга кўнмайди ва милиция ҳамда КГБ ходимларининг зўравонликлари ҳақида СССР бош прокурори номига шикоят ёзади. Бироқ унга Бурятия прокуратурасидан ҳуқуқни ҳимоя қилиш органларининг хатти-ҳаракатларида қонундан четга чиқиш ҳолатлари кузатилмагани ҳақида жавоб хати берилади.

1978 йил 4 август куни суд унга 3 йил қамоқ жазоси ва 1 340 рубл жарима жазосини беради. Шу тариқа олим озодликка чиқиш ўрнига қайта қамалади.

1981 йилда КГБ Болонкинга яна ўзининг эски услубини қўллайди ва қамоқдан чиқишига ўн кун қолганда олимга қарши яна айблов эълон қилинади. Шундан сўнг СССРдаги таниқли мухолифлар Болонкинни ҳимоя қилиб чиқишади.

Жумладан, таниқли мухолиф, академик Андрей Сахаров «Александр Болонкиннинг ҳимояси бўйича мурожаат» деб аталган мурожаатини эълон қилади. Уни кўплаб зиёлилар қўллаб чиқишади.

1982 йилда КГБнинг мажбурлови билан Болонкин телевидениеда чиқиш қилади. «Воқеалар кетма-кетлиги» журналининг аноним муаллифларидан бири КГБ Болонкиннинг қўлига матнни бериб, уни телевидениеда ўқиб бермаса 15 йил қамоқ жазоси бериш билан таҳдид қилгани ҳақида ёзиб чиқади.

Болонкинни мажбурлашгани оммага ошкор бўлгач, уни барибир қамашади. Бу сафар унга 1 йил қамоқ, 5 йил сургун жазоси берилади.

1985 йилда Болонкин сургунда яшаётган жойидан туриб бир кишилик норозилик намойиши ўтказади. У КГБ ходимлари босим билан яна совет тузумини мақтаб интервью бериш мажбурлагани ва буни рад этгани ҳақида айтиб, хорижга чиқиб кетиши учун рухсат беришларини талаб қилади.

Болонкин берилган муддат тугагунча Улан-Уде шаҳрида сургунда қолади. 1988 йилда олим озод бўлган пайтда СССРда жуда катта ўзгаришлар бўлаётганди. Шу сабабли КГБ бу сафар уни яна қамоққа тиқишга журъат қила олмайди.

Америкага кетиш ва океан ортидаги муваффақиятлар

Ниҳоят 1988 йилга келиб СССРнинг сўнгги раҳбари Михаил Горбачёв бошлаган ижобий ислоҳотлар туфайли Болонкинга АҚШга кетишга рухсат беришади. Шундан сўнг у сиёсий қочоқ сифатида Америкага кетади.

1990 йилда олимга нисбатан 1973 йилда очилган жиноят иши «таркибида жиноят аломатлари бўлмагани учун» бекор қилинади.

Олим АҚШга етиб борар экан, унга тезда бир неча жойдан иш таклиф қилишади. Болонкин Нью-Жерси технология институти, Нью-Йорк университети, Нью-Йорк шаҳар университети ва бошқа бир қатор нуфузли олий таълим муассасаларида дарс беради.

Орадан бироз ўтиб уни АҚШ космик тадқиқотлар агентлиги – NASA’га ишга чақиришади. Олим бир неча йил у ерда етакчи илмий ходим сифатида ишлайди. Сўнг АҚШ ҳарбий-ҳаво кучлари Миллий тадқиқот кенгаши лабораторияларида етакчи илмий ходим сифатида фаолият кўрсатади.

Кейинчалик Исроилда Strategic Solutions Technology компаниясининг етакчи илмий ходими сифатида ишлайди.

Болонкин Халқаро космик агентлик директорлар кенгаши аъзоси ва парвозлар бўлими раиси лавозимига тайинланади. Шунингдек, у Lifeboat Foundation фондининг консултатив кенгаши аъзоси бўлади.

1990 йилда олим совет тузуми собиқ сиёсий маҳбуслари ва коммунистик тузум қурбонлари халқаро ассоциациясини тузади. Бундан ташқари, у Америка русийзабонлар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ассоциациясини ташкил этади.

Болонкин АҚШда яшаб юрган пайтида ҳам Россиядаги воқеа-ҳодисаларга бефарқ бўлмайди. У Путин ҳокимиятга келгандан сўнг Россия мухолифатига қарши қилинган ишлар юзасидан ўз норозилигини билдириб туради.

Жумладан, 2012 йилда Москвада бир гуруҳ мухолифат аъзолари қамоққа олинганда у ҳаммаслаги Дмитрий Глинский билан бирга АҚШ президенти Барак Обама ва АҚШ давлат котиби Ҳиллари Клинтонни «сиёсий қатағонлар» учун Москвага дипломатик йўллар билан таъсир ўтказишга чақиради.

Болонкин АҚШда уч марта Миллий академия мукофоти, NASA ва АҚШ ҳарбий-ҳаво кучлари мукофотлари, Нью-Йорк штати ассамблеясининг мукофоти, Нью-Йорк штати губернатори ва АҚШ президенти мукофотларини қўлга киритган.

У 250 дан ортиқ илмий рисола ва китоблар ёзиб чоп этган. Ўн еттита кашфиёт қилган (барчаси АҚШда). Болонкинга тегишли кашфиётларининг айримлари АҚШда мутлақо махфий мақомига эга.

Александр Болонкин узоқ йиллар давомида АҚШнинг авиация ва космик саноатига ҳисса қўшиб, 2020 йилда 88 ёшида вафот этган.

Ғайрат Йўлдош тайёрлади.