“Ҳаммасини боланинг ўзига қўйиб бериш керак” – болани жазоламасдан ҳам ўқитишнинг имкони борми?

Муваффақиятли инсонлар ҳақида гап кетганда энг биринчи уларнинг ҳаёт йўли ҳақида билишга қизиқамиз. Масалан, ёзувчи Габриэл Гарсиа Маркес, қўшиқчи Тeйлор Свифт, Google асосчилари Ларри Пейж ва Сергей Брин, машҳур ошпаз Жулия Чилднинг қандай умумий томонлари бор?

Жавоб шуки, уларнинг ҳаммаси кичиклигидан бошлаб Монтессори мактабларида ўқишган. Ҳиндистон мустақиллиги асосчиси Маҳатма Ганди Монтессори услубининг фанати эди, у болани қандай ўқитиш кераклиги ҳақида шундай деганди: “Болага ҳамма нарса ўйин шаклида ўргатилса, у ўрганиш юки сабаб қийналмайди”. Ҳиндистонлик шоир, Нобел мукофоти лауреати Робиндранат Тагор эса болалар ўзлари ижодий тарафларини эркин намоён қила оладиган Монтессори мактаблари тармоғини яратган.

Монтессори методи қандай ишлайди?

Италиялик шифокор ва ўқитувчи Мария Монтессори болаларни кичиклигиданоқ мустақилликка ўргатувчи тамойилларини ишлаб чиққанига ҳам бир асрдан ошди. Ҳозир бутун дунёда Монтессори усулидан фойдаланадиган камида 60 минг мактаб мавжуд.

Мария Монтессори ким ўзи?

Монтессори 1870 йилда Италиянинг Кьяравалле деб аталувчи коммунасида туғилади. Унинг оиласи замонасининг олим ва мутафаккирлари билан тез-тез кўришиб турадиган зиёлилар эди. Бу эса Марияга ўзининг тенгдош қизларига қараганда анчайин устунликларни берарди.

Марияни онаси доим қўллаб-қувватлайди ва бу унинг бошланғич мактабдан сўнг техника мактабига ўқишга киришида, кейинроқ, асосан, эркаклар ишлайдиган тиббиёт соҳасини ўрганишга қарор қилганида акс этади.

1896 йилда ўқишни тугатганидан кўп ўтмай Монтессори Рим университети қошидаги психиатрия клиникасида кўнгилли ёрдамчи бўлиб ишлай бошлайди. У ерда Монтессори ўрганишда қийинчиликларга дуч келадиган болалар билан ишлайди. Монтессори ишлайдиган хона деярли бўш, фақат баъзи мебеллар бор эди холос. Бир куни у болаларнинг ерга тушган нон ушоқларини иштиёқ билан ўйнаётганини пайқаб қолади. Кейин унинг хаёлига баъзи ақлий заифликларнинг келиб чиқишига камбағаллик ҳам сабаб бўлиши мумкин, тўғри яратилган ўқув материаллари билан эса ёш қалбларни тарбиялаш мумкин деган фикр келади.

Шундан сўнг Монтессори болаликнинг нозик даврида болани оптимал даражада рағбатлантиришга қаратилган янги методни ишлаб чиқди.

Бу усулнинг асосий принципи барча материаллар болага мос бўлиши ва унинг барча сезгиларини жалб қилиши керак деган қоидага асосланганди. Ҳар бир болага эркин ҳаракатланиш ҳуқуқи берилиши, улар ўзининг ижодкорлик ва муаммони ҳал қилиш қобилиятидан фойдалана олишлари керак. Ўқитувчилар раҳбарлик қилишади, бироқ ҳеч қандай назорат ва мажбурловсиз болани қўллаб-қувватлайдилар.

Монтессори 1907 йилда Италияда илк болалар уйини очади. У таниқли инсонлар билан алоқалар ўрнатади, жумладан, Маҳатма Ганди билан ҳам. 1922 йилда Италияда фашистлар ҳукмронлиги бошлангач улар дастлаб Монтессорининг ишини қабул қилишади. Бироқ болалар таълимида сўз эркинлигига урғу берилаётганини сезиб қолиб Монтессорига қарши чиқа бошлашади. Монтессорининг қадриятларига кўра, бола ва аёллар ҳуқуқлари муҳим саналган. Фашистлар Монтессори мактаби ўқув контентини ўзгартиришга ҳаракат қила бошлагач, у 1934 йилда Италияни тарк этади. Ва ватанига 1947 йилда қайтиб келади, то ўлимигача, 1952 йилда 81 ёшида вафот этгунга қадар ўзининг услублари ҳақида ёзиш ва уни ривожлантиришга умрини сарфлайди.

Масъулият болаларнинг ўзида

Бугун Монтессори мактабларининг турли хиллари фаолият олиб боряпти, бироқ уларнинг ҳаммаси ҳам Монтессори методи асосида фаолият юритувчи Опера Монтессори ташкилоти томонидан тан олинмаган. Монтессори мактабларида аниқ фундаментал тамойиллар сақланиб қолган. Бу ғоялардан бири – ўқитувчининг юмшоқкўнгил бўлиши, имкон қадар катталар аралашувисиз болаларга машғулотларни ўзлари бажаришларига қўйиб беришдан иборат.

“Фарзандларимиз ўзларини бошқаришни ўргана оладилар”, дейди Сицилиядаги Монтессори мактаби бош ўқитувчиси Мириам Ферро.

Бу мактабдаги мусиқа ва математика каби фанлар бошқа умумтаълим мактаблариники билан бир хил, бироқ бу ерда Монтессорининг қарашларини ифода этадиган амалий ҳаётга оид фанлар ҳам бор. Уларнинг мақсади –болаларни мустақилликка ўргатиш. Мактабда синфдошларга ичимлик тарқатиш каби реал вазифалар ҳам мавжуд. Хавфсизлик учун сувни ўқитувчи қайнатиб беради, бироқ қолган ишни болаларнинг ўзи қилади. Мактабдаги нонушта ва тушликда ҳам болаларнинг ўзлари дастурхон ёзишади.

Бундай машғулотларда болалар нафақат мустақил бўлишни балки бирикиб ишлашни ҳам ўрганади. Ҳар бир машғулот 3 соат давом этади, бу болалар нима қилаётганларини тушуниб олиши учун етарли бўлади. Ўқув материаллари эса барча сезгилар ишлаши учун мўлжалланган: масалан, ҳарфлар ва рақамлар қумқоғоздан ясалади. Уни ушлаш орқали бола бармоқ сезгисини ишлатади.

Баҳсли тарафлар

Лекин Монтессори мактабларининг муваффақиятини, унинг қанчалик ижобий ва салбий тарафлари борлигини илмий асослаш қийин бўлмоқда. Сабаби таълимда синовларни бир хилликда қатъий амалга ошириш қийин. Масалан, Монтессори мактабларининг аксари пулли ва уларга ўзига тўқ ота-оналарнинг болалари боради. Бу ота-оналар уйда ҳам болалари билан ишлаши ва уларнинг муваффақиятида уйдаги эътиборнинг ҳам аҳамияти катта бўлиши мумкин.

АҚШдаги Монтессори мактабларидан бирида унга қабул қилинган 5 ёшли болалар тасодифий усул билан танлаб олиниб уларнинг ривожланиши ўрганилганда болаларнинг саводхонлик, ҳисоб-китоб, ижро ва ижтимоий қобилиятлари оддий мактаб болаларига қараганда яхшироқ экани аниқланган. 12 ёшда эса ўқувчиларнинг ҳикоя қилиш қобилияти яхши ривожланган. Лекин бу тадқиқот ҳам Монтессори таълими зўр дейиш учун етарли эмас, бунинг учун яна бошқа тадқиқотлар керак.

Яна бир тадқиқотда Монтессори мактаби ўқувчиларида ижодкорлик кучли экани аниқланган.

Болаларнинг кичик ёшдан турли ҳаракатларни мустақил бажаришга қўйиб бериш кейинроқ уларни муаммоларга ечим топиш, хатолардан хулоса чиқариш, мослашувчан фикрлашга ўргатади. Бир сўз билан айтганда, Монтессори таълимининг жозибаси ўзига хос – болани мустақилликка ўргатишдан иборат.