Автономия кафолати: нега Марказий Осиё давлатлари Хитой билан тобора яқинлашмоқда?

Россия эса янги реалликни тан олишга мажбур, дейди сиёсатшунос Андрей Казанцев Forbes Russia нашрида ёзган мақоласида.

Хитой етакчиси Си Жинпингнинг Марказий Осиё давлатларининг беш президенти билан учрашуви натижаси 19 май куни имзоланган ва унда «Хитой — Марказий Осиё» ҳамкорлигининг янги формати таъсис этилгани эълон қилинган Сиан декларацияси бўлди. Саммитда конкрет иқтисодий масалалар, масалан Пекин томонидан минтақани ривожлантириш учун 3,8 млрд доллар ажратилиши муҳокама қилинди. Бироқ, Сиандаги учрашувлар натижаси биринчи навбатда узоқ муддатли сиёсий оқибатлар нуқтайи назаридан муҳим. 

Чорраҳада жойлашган давлатлар

Эслатиб ўтиш жоизки, Ғарб — АҚШ ва Евроиттифоқ, шунингдек Осиё давлатлари — Туркия, Япония ва Жанубий Корея Марказий Осиё давлатлари билан ўзаро ҳамкорликнинг шунга ўхшаш форматига эга. Яқиндан бошлаб, Россия ҳам шу йўлдан юра бошлади. Туркия, масалан, Туркий давлатлар ташкилоти доирасида минтақа давлатлари билан ҳамкорлик қилади. Мана шу формат тарғибот ва маданий жиҳатдан энг кучлиси бўлса керак.  

Европа Иттифоқида Марказий Осиё ишлари бўйича махсус вакил ҳамда етарли тарзда ишлаб чиқилган минтақавий стратегия бор. Американинг формати институционал жиҳатдан барқарор эмас. Масалан давлат котиби унда гоҳ иштирок этади, гоҳида йўқ. Боз устига, АҚШнинг минтақадаги манфаатларини англаши Вашингтондаги маъмурият алмашинишига қараб мунтазам ўзгариб туради. Ҳозир ғарбликларнинг ҳар икки формати Афғонистондаги урушнинг муваффақиятсиз тугаши, минтақага ғарбда қизиқишнинг пасайгани, Украина инқирози контекстида Марказий Осиё билан муносабатларни қандай қуриш кераклигини тушунмаслик оқибатида очиқ-равшан таназзул ёқасига келиб қолган.

Россияга келадиган бўлсак, 2022 йилда минтақа мамлакатлари билан илк саммит ўтказилди. Бундай учрашувлари анъанавий тус олиши керакдек, лекин ҳозирча МДҲ, КХШТ ва ЕОИИ каби мавжуд ташкилотлар ишига яна нималар қўшиши мумкинлиги тушунарсизроқ. 

Ортиқ саволларсиз

Хўш, Сиан декларациясида Маркази Осиё давлатлари билан ҳамкорликка хитойча ёндашув хусусияти ҳақида нималар дейилади? 

Ҳужжатнинг 2-пунктида «ушбу саммит доирасида Марказий Осиё ва Хитой давлатлари раҳбарларининг учрашув механизми расман шакллантирилади. Саммит икки йилда бир марта, бир томондан Хитойда ва иккинчи томондан алифбо тартибида Марказий Осиё давлатларида ўтказилади» деб ёзилган. Кейинги саммит Қозоғистонда ўтади. 

Марказий Осиё давлатларининг барча етакчилари ўз ҳокимиятларига жиддий таҳдидларга тўқнаш келишган. Исломий радикализм таҳдиди сақланиб турибди. Афғонистондаги беқарорлик бу хавфларни кучайтиради, шунингдек, наркотик моддалар савдоси билан боғлиқ муаммоларни ҳам. Украинадаги можаро минтақа мамлакатларига Россиянинг савдо ҳамкорлари сифатида санкция босимини юзага келтирди, ғарб давлатлари уларнинг санкцияларни айланиб ўтишда иштирок этаётганидан гумон қилмоқда. 

Боз устига, Марказий Осиё давлатлари қисман авторитарлигича қолмоқда, ҳаттоки Ўзбекистон ва Қозоғистон сингари сиёсий ва иқтисодий ислоҳотлар ўтказаётганлари ҳам, сиёсий рақобат кучли бўлган Қирғизистон ҳам. Ғарб Марказий Осиё давлатлари билан мулоқот қилишда доимо ўз манфаатлари ва ўз қадриятлари ўртасида иккиланиб қолади. Марказий Осиё билан боғлиқ ҳолатда бу дилеммани ечиш амалда имконсиз. Пекинни эса на демократия, на инсон ҳуқуқлари қизиқтиради, фақат иқтисодий ҳамкорлик ва муайян лойиҳалар бўлса бас. Бу Марказий Осиё режимларига ҳам ниҳоятда қулай.

Хитой минтақа мамлакатлари етакчиларига бу борада ва нафақат бу масалаларида ёрдам қўлини чўзишга тайёр.

Иқтисодиёт ва хавфсизлик

Декларациянинг 12-пунктида Марказий Осиё давлатлари билан хавфсизлик соҳасида ҳозиргидек ШҲТ доирасида эмас, тўғридан тўғри ҳамкорликни кенгайтириш ҳақида сўз боради. Шундай қилиб, шу пайтгача одатий бўлган, Хитой — Марказий Осиёдаги иқтисодий гегемон, Россия эса хавфсизлик соҳасини ҳимоя қилади, деган формула ўз долзарблигини йўқотади.  

Декларацияда Марказий Осиёда минтақавий ҳамкорликни, хусусан минтақа давлатлари раҳбарлари маслаҳат учрашувлари механизмини қўллаб-қувватлашга урғу берилган. Шу йўл билан Пекин бу давлатларни тобора ўсиб келаётган зиддиятларга эга постсовет маконининг бошқа қисмидан иҳоталаниш ва узоқроқ туришга кафолат бермоқда.

Бошқа томондан Пекин марказий осиёлик раҳбарларга Ғарб томонидан уларнинг ишига аралашувдан ҳимояланишни ваъда қилмоқда. Бу ҳақда 4-пунктда гап боради: «Томонлар давлат хавфсизлиги, сиёсий ва конституциявий тузум барқарорлиги борасида якдил қарашларга эга ва легитим давлат ҳокимиятини обрўсизлантириш ва «рангли инқилоблар»ни провокация қилиш, шунингдек, ҳар қандай сабаб билан ҳар қандай кўринишда бошқа давлатларнинг ички ишларига аралашишга қатъий қарши туришади».

Хитойнинг Марказий Осиёдаги асосий таъсир элементи — иқтисодий бўлиб, бу ерда муносабатларнинг олдинги ривожланиш босқичи билан узвийлик кўзга ташланади. Бу контекстда «Бир белбоғ — бир йўл» ташаббуси доирасида ҳамкорликни ривожлантириш, уни «Марказий Осиё давлатлари миллий ривожланиш стратегиялари, жумладан, Қозоғистон Республикасининг «Нурли Жол» янги иқтисодий сиёсати, Қирғиз Республикасининг 2026 йилгача бўлган миллий ривожланиш дастури, Тожикистон Республикасининг 2030 йилгача бўлган миллий ривожланиш стратегияси билан боғлаш» ҳақидаги 5-пункт муҳим аҳамият касб этади. Кўриниб турибдики, буларнинг барчаси аввалроқ «Бир белбоғ»ни Қирғизистон ва Қозоғистон аъзо бўлган ЕОИИ билан боғлаш бўйича қилинган декларация устида рўй бермоқда, ҳолбуки амалиётда Хитойнинг ташаббуси ва Евросиё иттифоқи ўртасида ўзаро алоқалар детализацияси жуда кучсиз эканлиги туфайли бу йўлда зиддиятлар рўй бериши эҳтимоли жуда кам.

Марказий Осиё давлатларнинг «Бир белбоғ — бир йўл» ташаббуси билан ҳамкорлик қилиши уларнинг Хитойдан Европа, Яқин Шарқ ва Жанубий Осиё томон чўзилган йўли устида жуғрофий жойлашгани сабабли ҳам муҳим. Бу ерда Сиан декларациясининг еттинчи пунктига эътибор қаратишга тўғри келади — унда авиарейслар сонини ошириш, ишбирлиги сафарларини соддалаштириш, минтақада логистика тармоғини такомиллаштириш ва «Хитой — Марказий Осиё» транспорт йўлагини ривожлантириш ҳақида гап боради. 

Мухтасар қилиб айтиш мумкинки, Хитой дипломатияси бу ерда жиддий муваффақиятга эришган. Биринчидан, янги формат олий даражада учрашувларни тақозо этади, бу персоналистик режимлар учун жуда муҳим. Иккинчидан, Сиан декларацияси реал иқтисодий мазмунга эга. Учинчидан, Хитойнинг минтақада иқтисодий етакчилигига секин-аста хавфсизлик соҳасига ҳам таъсир ўтказиши қўшилмоқда. Марказий Осиё давлатлари энди ҳар қандай ташқи таҳдидларга нисбатан Хитой ҳимоясига эга бўлади. 

Россия эса энди Марказий Осиё давлатларининг ташқи сиёсати янги халқаро реалликларга мослашиб, янги даражага чиққани англаши керак. Энди 5+1 форматларининг рақобати минтақада Хитойнинг роли яққол кучайгани ҳақида гап бормоқда. Ундан-да муҳими, Марказий Осиё бешлиги ташқи ўйинчилар билан муносабатларда постсовет маконининг бошқа қисмларига кўра тобора катта автономликни расмийлаштириб бормоқда.