Украинанинг НАТО томон узоқ йўли. Киевнинг алянс билан муносабатлари қандай ривожланди?

Кўпинча бу муносабатлар ҳақиқатан ҳам драматик кечган ва сиёсий детектив ҳикояни эслатган, ундаги персонажлар орасида нафақат Украина, балки Ғарб давлатлари раҳбарлари ҳамда Киев ва Шимолий Атлантика иттифоқи ўртасидаги яқинлашувга доимий равишда қарши турадиган Кремл ҳам бор эди.

BBC нашри Украинанинг НАТО томон қанчалик узоқ йўл босиб ўтганини эслади ва уни аллақачон блокка аъзо бўлган бошқа мамлакатларнинг аъзолик йўли билан солиштирди.

Биринчи қадамлар ва қўшилиш бўйича баёнотлар

Украина ва НАТО ўртасидаги муносабатлар амалда Украина мустақил давлатга айланиши биланоқ бошланган. Украинанинг биринчи президенти Леонид Кравчук 1992 йилда алянснинг Брюсселдаги штаб-квартирасига ташриф буюрган, 1994 йилда эса Украина постсовет давлатлари орасида биринчи бўлиб «Тинчлик йўлида ҳамкорлик» ташаббуси доирасида НАТО билан шартнома имзолаган.

Леонид Кучма президентлиги даврида ҳам ҳамкорлик ривожланади — 1997 йилда «НАТО ва Украина ўртасидаги махсус ҳамкорлик тўғрисида Хартия» имзоланади, шунингдек алянс билан ҳамкорликнинг турли дастурлари ҳам ишлаб чиқилади.

НАТOнинг шарққа томон кенгайишининг иккинчи тўлқини бошида, 2004 йилда Украина мамлакатнинг нейтрал, блокларга қўшилмаслик мақомини рад этишни назарда тутувчи стратегияни тасдиқлайди. Шунингдек, давлатнинг ҳарбий доктринасига Евро-Атлантика интеграциясини давом эттириш ва НАТOга қўшилиш тўғрисидаги бандлар киритилади.

Аслида айнан мана шу даврда Украина ҳукумати биринчи марта алянсга аъзо бўлиш ниятини эълон қилади.

Аммо бу мақсад президент Леонид Кучма журналист Георгий Гонгадзенинг ўлдирилишига алоқадорликда айбланган «кассетали можаро»дан кейин янграганди. Шунингдек, Украина ҳукуматига нисбатан БМТнинг Ироққа қарши санкциялар режимини бузганлик (хусусан, «Колчуга» радиоэлектрон разведка станцияларини Бағдодга етказиб бериш) айби ҳам илгари сурилади.

Натижада, Россиянинг ёрдамига таянувчи Украинанинг ўша пайтдаги президенти Кучма халқаро изоляцияга тушиб қолади, уни мамлакат аҳолиси ҳам жиддий қўллаб-қувватламайди. Шунинг учун, бу вақтдаги НАТО раҳбарлари Леонид Кучманинг қадамларига унчалик эътибор қаратмайди.

2004 йил июл ойида, Украина-НАТО комиссияси йиғилишидан сўнг, Кучма Украина ҳарбий доктринасидаги «Европада хавфсизлик ва барқарорликнинг кафолати сифатида НАТО ва Европа Иттифоқи билан муносабатларни сезиларли даражада чуқурлаштириш» ҳақидаги бандларни қолдириб, НАТOга қўшилиш вазифасини бекор қилган фармонни имзолади.

MAP: қарама-қаршилик ва кескин ортга бурилиш

Украинанинг учинчи президенти Виктор Юшченко НАТOга қўшилишни ўзининг асосий мақсади деб атади.

2005 йил апрелида, ҳокимиятга келганидан кўп ўтмай, у Украина ҳарбий доктринасига мамлакатнинг стратегик мақсади «НАТО ва Европа Иттифоқига тўлиқ аъзолик» деган сўзларни киритди.

Аммо 2006 ва 2007 йиллардаги парламент сайловларида Виктор Янукович бошчилигидаги россияпараст Регионлар партияси ғалаба қозонади ва улар Юшченко жамоасининг бу вазифани бажариш имкониятини чеклашга муваффақ бўлади.

2008 йил бошида президент Виктор Юшченко, янги бош вазир Юлия Тимошенко ва парламент спикери Арсений Яценюк НАТOга мактуб йўллаб, Украинага «Аъзолик бўйича ҳаракатлар режаси» (Membership Action Plan — MAP) тақдим этишни сўрайди. Бу ҳужжат Киевдан аниқ қадамлар қўйишни талаб қилган, бироқ бу орқали алянсга қўшилишнинг реал истиқболларини кўрсатган. Аммо, бу воқеа ўша пайтда тобора чуқурлашаётган парламент инқирози фонида содир бўлади.

Украина 2008 йил апрел ойида, «катта умидлар ва катта можаролар саммити» деб номланган НАТOнинг Бухарестдаги саммити доирасида яна бир марта MAP олишга бир уриниб кўради.

Франция ва Германиянинг позицияси туфайли MAP’ни бериш тўғрисидаги қарор 2008 йил декабрига қолдирилади.

Россия Германия ва Франциянинг ўша пайтдаги раҳбарлари Ангела Меркел ва Николя Саркозининг позициясига таъсир қилган бўлиши мумкин. Ўша вақтдаги ОАВ хабарларига кўра, Россия президенти Владимир Путин агар Украина НАТOга қўшилса, Россия Қрим ва Шарқий Украинани ажратиб олишни бошлаши мумкинлигига шама қилган.

2008 йил декабр ойида НАТО Украинага аъзо бўлиш учун зарур бўлган ислоҳотларни амалга ошириш учун йиллик миллий ёрдам дастурини таклиф қилади. Аммо MAP ҳақида ҳеч қандай гап бўлмайди.

Януковичнинг «блоклардан холилик мақоми»

2010 йилда Виктор Янукович Украина президентига айлангач, у Украинани НАТО аъзолигига тайёрлаш бўйича идоралараро комиссия ва Евро-Атлантика интеграцияси миллий марказини тугатади.

Босқичма-босқич барча ҳукумат ҳужжатларидан, шунингдек, «Ички ва ташқи сиёсат асослари тўғрисида»ги қонундан НАТOга қўшилишга ҳаракат қилиш ҳақидаги сўзлар олиб ташланади.

НАТО билан фақатгина ҳар йиллик ҳамкорлик дастури давом этган. Бу дастур Украина авиациясининг алянс юкларини ташишда иштирок этиши, Косово, Афғонистон ва Ироқдаги операцияларда қатнашиши, шунингдек, блокка аъзо мамлакатларда Украина ҳарбийларини ўқитишни назарда тутган.

Порошенко ва Зеленский ҳамфикр бўлди

2014 йилда, «Майдан инқилоби»дан сўнг, президент Петро Порошенко бошчилигидаги янги ҳукумат Янукович томонидан ўрнатилган Украинанинг «блоклардан холилик мақоми»ни бекор қилди. Ташқи ва ички сиёсат асосларида яна НАТОга аъзо бўлиш учун зарур бўлган мезонларга эришиш ҳақида сўзлар пайдо бўлди.

Бироқ Порошенко алянсга қўшилиш ҳақида референдум ўтказгандан сўнг ва энг камида 6-7 йилдан кейин гапириш мумкин деб ҳисоблади.

Янги ҳарбий доктринада Европа Иттифоқи ва НАТО билан интеграциялаш учун Украина қуролли кучларини 2020 йилгача алянсга аъзо давлатлар армиялари билан тўлиқ мувофиқлаштиришга эришиш ҳақида банд пайдо бўлди. Конституцияга ҳам ушбу ташкилотларга қўшилиш бўйича янги моддалар киритилиши режалаштирилди.

Володимир Зеленский президент бўлгач, НАТО билан «аъзолик бўйича ҳаракатлар режаси»ни имзолаш зарурлигини эълон қилди.

2021 йил июн ойида Брюсселда бўлиб ўтган НАТО саммитида алянс етакчилари 2008 йилги Бухарест саммитидаги Украина иттифоққа аъзо бўлиши, Россия эса бу жараёнга тўсқинлик қила олмаслиги ҳақидаги баёнотларга содиқлигини яна бир бор тасдиқлади.

Россиянинг кенг кўламли босқинини бошлаганидан сўнг, Зеленский Ғарб давлатларини Украинани НАТОга тезлаштирилган тартибда, МАP’сиз қабул қилишга чақирди.

2022 йил cентабрида Украина президенти, парламент раҳбари ва бош вазири НАТОга тезлаштирилган тартибда аъзо бўлиш бўйича аризани имзолади.

Ҳозирча Украинанинг НАТОга тезкор аъзолик масаласини алянсга аъзо 23 давлат, яъни кўпчилик қўллаб-қувватламоқда. Уларнинг барчаси Киев билан тегишли декларацияларни имзолаган.

Сўровномаларга кўра, украиналикларнинг деярли 90 фоизи НАТОга аъзо бўлишни ёқлайди.

Бироқ, Украина ҳукумати ҳам, НАТО ҳам уруш давом этар экан, бунинг иложи йўқлигини тан олади. Шунинг учун Киев, НАТО уруш тугаганидан кейин қисқа вақт ичида уни алянсга қабул қилиш бўйича кафолат беришига умид қилмоқда.

Икки йилдан 20 йилгача

НАТО блоки 1949 йилда тузилган, унинг асосчилари Европа ва Шимолий Американинг 12 давлати эди. Ҳозирда алянсга 31 та давлат аъзо.

НАТО ташкил топганидан то 1990-йиллар бошигача деярли умуман янги аъзоларни қабул қилмаган – уларнинг сони 16 та бўлиб қолаверган.

Аммо 1990-йилларда Берлин девори қулаб, Варшава шартномаси барбод бўлгандан кейин марказий ва шарқий Европа давлатлари НАТОга қўшилиш истагини эълон қилади.

Алянс 1997 йилда Полша, Чехия ва Венгрияни аъзоликка таклиф этади ва улар икки йилдан сўнг иттифоққа қўшилади. Деярли шундан сўнг дарҳол, 1999 йилда янги тартиб — НАТОга «аъзолик бўйича ҳаракатлар режаси» (МАP) жорий этилади.

НАТОнинг шарққа кенгайишининг иккинчи тўлқини 2002 йилда етти давлат иттифоққа қўшилиш бўйича музокараларни бошлаш таклифини олгандан кейин содир бўлади. Булар Болгария, Эстония, Латвия, Литва, Руминия, Словакия ва Словения эди. МАP’ни якунлаш учун уларга икки йил керак бўлади ва 2004 йилда бу мамлакатлар расман алянс аъзосига айланади.

Кейинги номзодлар Албания ва Хорватия эди, аммо уларнинг НАТО томон йўли анча узоқроқ бўлади.

Албания МАP’ни 1999 йилда, Хорватия эса 2002 йилда олади; ҳар икки давлат 2009 йилда, мос равишда орадан ўн ва етти йил ўтиб, НАТОга қўшилади.

Черногория 2006 йилда НАТОнинг «Тинчлик йўлида ҳамкорлик» дастурига қўшилади, 2009 йилда эса «аъзолик бўйича ҳаракатлар режаси»ни қабул қилади. Расман саккиз йил ўтиб, 2017 йилда Черногория НАТОга аъзо бўлди.

Шимолий Македония НАТОга расмий аъзо бўлиш учун энг узоқ йўллардан бирини босиб ўтган. Мамлакат МАP’ни 1999 йилда олган, аммо иттифоққа 20 йилдан кейин, 2019 йилда қўшилди. Тўсиқлардан бири давлатнинг расмий номи эди — мамлакат «Македония собиқ Югославия республикаси» номидан воз кечганидан кейингина алянснинг 30-аъзоси бўлди.

Финландия ҳозирча НАТОга энг охирги бўлиб қўшилди. Бу давлат 1994 йилдан буён «Тинчлик йўлида ҳамкорлик» дастурида иштирок этиб келади ва тинчликпарвар операцияларда алянс билан фаол ҳамкорлик қилган. Шу билан бирга бетарафликни сақлаб қолган.

2022 йил май ойида, Россиянинг Украинага қарши агрессияси фонида Финландия НАТОга аъзо бўлиш учун ариза берди. 2023 йил апрел ойида эса ушбу давлат блокнинг 31-аъзосига айланди.

Финландия билан биргаликда Швеция ҳам НАТОга аъзо бўлиш учун ариза топширганди. Швеция алянс билан муносабатлар масалаларида 1994 йилда «Тинчлик йўлида ҳамкорлик» шартномаси имзоланган пайтдан бошлаб Финландия билан синхрон ҳаракат қилди.

Бироқ Швециянинг НАТОга қўшилиши ҳақидаги шартнома Туркия ва Венгрия томонидан ҳали ратификация қилинмаган (аммо яқинда келишувга эришилди ва Анқара тез орадан қўшилишни маъқуллаши мумкин).