Полшага Россия таҳдиди ёки поляклар Украинага ҳужум қилиши мумкинлиги ҳақидаги гаплар. Булар қанчалик жиддий?

Полша бош вазири Матеуш Моравецкийнинг айтишича, ҳатто «Вагнер» раҳбари Евгений Пригожиннинг ўлими ҳам Полша хавфсизлигига Россия томонидан таҳдидни камайтирмаган. Полша ҳукумати узоқ йиллардан бери шарқий чегарани мустаҳкамлашга жиддий ёндашади. Россия ва Украина ўртасида кенг кўламли уруш бошланганидан кейин бу қарор мантиқийлигига ишонч ортди.

Пригожин исёни ва унинг ёлланма аскарларининг Беларусга кўчиши Полша-Беларус чегараси яқинидаги поляк қўшинлари сони деярли икки баравар кўпайишига олиб келди — уларнинг сони 10 мингга етиши мумкин. Полша Фанлар академиясининг сиёсатшунослик кафедраси доценти ва Hertie бошқарув мактаби Халқаро хавфсизлик маркази профессори Моника Сус «Медуза» нашрига Россия-Украина уруши Полшанинг ўз хавфсизлиги ҳақидаги ғояларига қандай таъсир қилгани ва бу вазият Полша ҳукмрон партияси учун нега фойдали эканини тушунтирган.

— Сўнгги ойларда Полшанинг шарқий чегарасида кескинлик анча кучайганга ўхшайди. Умуман олганда, Россиянинг Украинага бостириб кириши Полша хавфсизлик сиёсатига қандай таъсир ўтказди?

— Қисқароқ қилиб, шундай жавоб бериш мумкин: Россиянинг Украинага кенг кўламли босқини Полша учун кутилмаган ҳолат бўлмади. Совуқ уруш тугаганидан кейин Полша Россияни ўз хавфсизлигига асосий таҳдидлардан бири деб ҳисоблади. Россия 2008 йилда Гуржистонда урушиб, 2014 йилда Қримни аннексия қилиб, ўз империалистик сиёсатини давом эттирганида, унинг (Украинага) бостириб кириши муқаррардек туюлди, бироқ ҳеч ким бу тўлиқ миқёсли уруш бўлишини ўйламаганди.

Поляклар ғарбнинг бошқа давлатларини Россия тобора тажовузкор сиёсат олиб бораётганидан огоҳлантирган. Полша НАТОга (1999 йилда) қўшилганидан бери унинг устувор вазифаси алянсни шарқий қанотни мустаҳкамлаш зарурлигига ишонтириш бўлган. Бу масала бўйича Полша АҚШ билан яқиндан ҳамкорлик қилган (ва ҳозир ҳам қилмоқда). Лекин, албатта, бу Варшаванинг Европа Иттифоқи доирасидаги мудофаа интеграциясига қарши эканини англатмайди. Масалан, Полша Германия ва Буюк Британиянинг Литва билан бу борадаги ҳамкорлигини олқишлайди. Шунингдек, у (Европа Иттифоқида) хавфсизлик ва мудофаа соҳасида ҳамкорлик қилишга қаратилган турли ассоциациялар аъзоси, масалан, PESCO (Хавфсизлик ва мудофаа масалалари бўйича доимий ҳамкорлик).

Кенг кўламли босқин бошлангач, менимча, Полшанинг хавфсизлик сиёсати йўналиши ўзгармади. Аммо мудофаа харажатлари сезиларли даражада ошди. НАТО аъзоси сифатида Полша ялпи ички маҳсулотининг икки фоизини мудофаа харажатларига сарфлайди. 2022 йилда ҳукумат мудофаа мақсадлари учун ялпи ички маҳсулотнинг деярли 2,5 фоизини ажратди ва 2024 йилда бу миқдорни 4 фоизга олиб чиқишни режалаштирмоқда. Ўйлашимча, АҚШдан ҳарбий техника сотиб олиб, ўз сафига янги ҳарбий хизматчиларни жалб қилишга интилаётган Полша армияси Европа Иттифоқининг энг кучли армияларидан бирига айланиш арафасида (Полшада мажбурий ҳарбий хизмат тўғрисидаги қонун йўқ, одамлар ихтиёрий равишда армияга қўшилади; гарчи бу мавзуда баъзида мунозаралар бўлиб турса ҳам, ҳозирча буни ўзгартириш режалаштирилмаган).

Полша ҳукумати мудофаа ва армияга инвестиция киритишни қўллаб-қувватлашда давом этадими ёки йўқ, буни 2023 йил ноябр ойида бўлиб ўтадиган парламент сайловларидан кейин кўрамиз. Аммо ҳозирча, менимча, ушбу ўн йиллик охирида Россиянинг Полшага ҳужумига тайёр бўлиш кераклиги ҳақида партиялараро консенсус мавжуд. Полша Миллий мудофаа вазирлиги энг ёмон сценарийларни ишлаб чиққан ва улар орасида тўлиқ миқёсли босқин ҳам бор. Албатта, бу баҳсли масала. Аммо менимча, поляклар бирдамлигининг сабаби — «Россиядан ҳимояланиш учун ўз мудофаамизга сармоя киритишимиз керак» деган ишончдир.

— Полшага ҳужум қилиш аҳмоқликдек кўринади, лекин Украина билан ҳам шундай бўлганди... Бошқа томондан, Полша НАТО аъзоси. Россия бир давлатни енга олмаяпти, бу ерда эса бутун бир ҳарбий блок бор.

— Ҳа, Россиянинг Украинага бостириб кириши ва НАТОга аъзо давлатга ҳужум қилиши ўртасида катта фарқ бор. Аммо Полшада бу имконсиз эмас деган фикр мавжуд. Шимолий Атлантика шартномасида бешинчи модда бор. Аксарият поляклар НАТОнинг мамлакат хавфсизлиги кафолатли эканига ва АҚШга суяниш мумкинлигига ишонади. Аммо ҳужум содир бўлган тақдирда иттифоқчилар ёрдамга келишига шубҳа қилувчилар ҳам бор.

Жамиятнинг бир қисми Германия каби мудофаа харажатларини ошириб, хавфсизлик соҳасида фаол ўйинчига айланиш йўлини қўллаб-қувватлаяпти. Аммо ҳозир, сайловлар олдидан, Полша ҳукумати жуда хунук антинемис картасини ўйнашга уринмоқда — улар Полшага ҳужум қилинган тақдирда Германия бизга ёрдам беришни хоҳламайди, деган фикрни илгари суряпти. Бу одамларда қўрқув уйғотиш ва сайловларда ғалаба қозониш учун қилинмоқда.

Бугунги кунда Полша қуролли кучлари кўриб чиқаётган энг ишончлироқ сценарий — бу Россиянинг тактик ядровий ҳужумидир. Айнан сиз айтиб ўтган сабабга кўра, яъни Россия Украинадаги уруш билан жуда бандлиги туфайли, иккинчи фронтни очиши қийин. Аммо Россия ядровий давлат бўлиб қолмоқда, шунинг учун тактик зарба эҳтимоли мавжуд. Биз буни истисно қила олмаймиз.

Менга унчалик ишонмайдиган, аммо Полшада муҳокама қилинаётган яна бир вариант — Хитой Россияни урушда қўллаб-қувватлайди ва бошқа давлатларга ҳужум қилади.

— Россия томонидан ядро қуролидан фойдаланилган тақдирда воқеалар ривожини қандай тасаввур қиласиз?

— Менимча, НАТО жавоб қайтаради ва биз ядровий уруш ёқасига келиб қоламиз. Лекин мен Россия бу қадамни ташламайди деб ҳисоблайман. «Украинадаги уруш яна бир неча йил давом этса, Россия заифлашади ва охирги чора сифатида ядро арсеналидан фойдаланишга мажбур бўлади», дегувчи экспертлар ҳам бор. Аммо мен бу сценарийни ҳам ҳақиқатга яқин деб ўйламайман, чунки ядровий қуролдан фойдаланиш ядровий жавобга олиб келади ва буни ҳеч ким хоҳламайди, тўғрими?

— Полшадаги оддий одамлар учун Россия ҳужуми хавфи қанчалик ҳақиқат?

— Россия тарихан Полша учун таҳдид бўлиб келган ва, албатта, бугунги кунда жамиятда қўрқув муҳити мавжуд. Ядро ҳужумидан хавотирлар кучаймоқда. Аммо танганинг бошқа томони шундаки, Полша ҳукумати бу қўрқувни ўз қуролига айлантирди. Мен буни давлат пропагандаси деб айта олмайман, лекин мен Россиядан келаётган таҳдид ҳукумат томонидан атайлаб бўрттирилмоқда деб ҳисоблайман. Баъзи мухолифат журналистлари (ва мен уларга қўшиламан) Украинадаги уруш маълум даражада ушбу автократик ҳукумат фойдасига ишлайди, деб ҳисоблайди. Чунки ҳукумат таҳдиддан ҳимояланишга тайёрлигини эълон қилади ва инсонларни душман қаршисида бирлаштиради.

— Россия ҳужумини реал деб ҳисоблайдиган одамлар бу Кремлга нега кераклигини қандай изоҳлайди?

— Улар Россиянинг ҳаракатларини олдидан айтиб бўлмайди ва агар Путин йўқотадиган ҳеч нарсаси бўлмаса, Полшага ҳужум қилади дейишади. Ушбу ҳужум қандай қурол билан амалга оширилиши — анъанавий ёки ядровий — кам муҳокама қилинади. Шахсан менинг ўйлашимча, Россия Полшага бостириб киришга журъат эта олмайди. Аммо хавфни минималлаштириш учун ғарб Россия Украинага қарши урушда мағлуб бўлишига ишонч ҳосил қилиши керак.

— Агар Полшанинг 2022 йил февралгача бўлган ташқи сиёсатига қайтадиган бўлсак: ўша пайтда Беларус мамлакатга бугунги кундагидек таҳдид бўлиб кўринаётганмиди?

— Беларуснинг ҳудуди анча кичик ва у ҳар доим Россиянинг қўли сифатида кўрилган. Поляклар Лукашенкони Путин қўлидаги восита деб билади. Ва, албатта, ҳозир Беларусда — Полшага қўшни давлатда — Россиянинг ҳарбий ва ядровий қуроллари борлиги сабабли хавотирлар мавжуд. Поляклар Россиянинг мамлакатга Беларус ҳудудидан ҳужум қилишидан қўрқади. Худди шу нарсани Беларусда жойлашган «Вагнер» жангчилари ёки Европага ноқонуний йўллар билан киришга уринаётган муҳожирлар ҳақида ҳам айтиш мумкин. Аммо таҳдид Беларуснинг ўзига эмас, балки Россия ундан қандай фойдаланишига боғлиқ.

— 2021 йил ёзида Беларус Европа билан чегараларида, шу жумладан Полша чегарасида миграция инқирозини уюштирди. Бу полякларнинг Беларус ҳақидаги қарашларига таъсир қилдими?

— Яхши савол. Менимча, бу кичик таҳдид. Аммо Полша ҳукумати вазиятдан моҳирона фойдаланди. Бугунги кунда Полшада муҳожирларнинг икки тоифаси: биз «ёқтирувчи» украиналиклар ва Беларус орқали мамлакатга киришга уринаётган муҳожирлар борлиги менга умуман ёқмайди. Ҳозир чегарада содир бўлаётган воқеалар мутлақо ғайриинсонийдир. Одамларга чегарани кесиб ўтишга рухсат берилмайди, улар ўрмонларда ҳалок бўлади. Европа Иттифоқида бундай бўлмаслиги керак.

— Гапларингизга қўшиламан. Сиз Пригожин исёнидан кейин жангчилари Беларусга «кўчган» «Вагнер»ни ҳам эслаб ўтдингиз. Ўшандан бери Полша чегараси яқинидаги машғулотлар, мамлакат ҳаво ҳудуди бузилиши ва Лукашенконинг вагнерчилар Варшава ва Жешувга «экскурсияга боришни хоҳлаётгани» ҳақидаги ҳазиллари ҳақида тез-тез хабарлар пайдо бўлмоқда. Сизнингча, буларнинг барчаси ҳақиқий таҳдиднинг намоён бўлишими ёки қандайдир психологик босимми?

— Менимча, иккинчиси. Мен «Вагнер» ҳақиқатан ҳам Полша хавфсизлигига таҳдид солиши мумкин деб ўйламайман. Бу Полшадек кучли армияга эга НАТО мамлакатига нисбатан анча маргинал нарса. Ва менинг ўйлашимча, Полша ҳукумати бу вазиятдан ўз манфаати йўлида фойдаланмоқда.

— Ҳа, кўриниб турибдики, Полша ҳукумати шарқий чегара яқинида содир бўлаётган воқеаларга жиддий муносабатда бўлиб, чегарани жадаллик билан мустаҳкамламоқда.

— Бу ерда шуни ҳам ҳисобга олиш керакки, шарқий чегара яқинида (аниқроғи, Украина чегараси яқинида) Украинага ҳарбий ва инсонпарварлик ёрдам кўрсатиш учун ўзига хос марказ бўлиб хизмат қилувчи Полша шаҳарлари бор. У ерда ҳарбий кучларни жойлаштириш нафақат Полша ҳудудларини ҳимоя қилиш, балки Украинага яхшироқ ёрдам бериш учун ҳам зарур. Россиянинг Ғарбий Украинага ҳужуми кучайса, Полша учун ҳам хавф ортади. Менимча, бу чегарани мустаҳкамлашнинг эҳтимолий сабабларидан бири.

— Нима учун Россия ҳукумати Полшага бунчалик эътибор қаратаётгани борасида бирор тахминингиз борми? Мисол учун, яқинда Владимир Путин Полша ҳудудларининг бир қисми Сталиннинг «совғаси» эканини айтди.

— Ҳа, биз буни эшитдик. Менимча, сабаб жуда оддий. Полшанинг ҳарбий ўйинчи сифатидаги роли ортиб бормоқда ва Россия учун унга қарши курашиш ҳақиқатан ҳам муҳим. Менимча, Полша Украинани қўллаб-қувватлаётгани ҳам вазиятга таъсир қиляпти. Албатта, бошқа давлатлар ҳам ҳарбий ёрдам бермоқда. Аммо, масалан, АҚШ ва Буюк Британияга қарши таҳдидларни тасаввур қилиш қийин. Ёки Германияга ҳам, чунки, назаримда, Россия ҳамон у ерда у билан ҳамкорлик қиладиган сиёсий кучлар борлигига умид қилмоқда. Полша бу маънода — ҳал қилинган масала, Варшава Путиннинг авторитар ҳукумати билан ҳамкорлик қилиши мумкинлиги ҳақида ҳеч қандай иллюзия йўқ.

— Россия пропагандаси тезиси ҳақида сўрамасдан иложим йўқ: Полша гўёки Украинага шунчаки ёрдам бергани йўқ, Варшава Украина ҳудудига бостириб киришнинг гибрид версиясини тайёрламоқда. Бу баёнотлар Полшада қандай баҳоланди?

— Бу тўлиқ бемаънилик. Ҳатто менга ёқмайдиган Полша ҳукуматида ҳам Украина ва унинг ҳудудларига нисбатан ревизионистик (қайта кўриб чиқиш) сиёсат олиб бориш бўйича режалар аниқ йўқ. Шубҳасиз, бу жиддий гапиришга арзийдиган нарса эмас.

Аммо Украинани қўллаб-қувватлаш, менимча, келажакда Полша учун муаммоли бўлиши мумкин. Мен қўлловнинг камайиши учун ҳеч қандай сабаб кўрмаяпман. Полша Украинанинг Европа Иттифоқига киришини ҳам қўллаб-қувватлайди. Аммо, ғалла битими атрофидаги можаро кўрсатганидек, Украина Европа Иттифоқига қўшилса, Полша қишлоқ хўжалиги сектори рақобат туфайли катта муаммоларга дуч келади. Бироқ, уруш давом этар экан, Полшанинг ҳеч бир партияси Украинага ёрдамни тўхтатиш ғоясини илгари сурмайди.

— Украинага ёрдам Полшанинг мудофаа салоҳиятига таъсир қиладими?

— Оқибатлардан бири аниқ: Полшанинг Украинага нисбатан ўз зиммасига олган мажбуриятлари, жумладан, қурол-яроғ етказиб бериш уни хавфсизлик соҳасида кучли актёрга айлантиради. Иккинчи жиҳат шундаки, Полша Украинага жуда кўп техникалар етказиб бериб (энг янги бўлиши шарт эмас), кейин Жанубий Корея ва АҚШдан янги техникалар сотиб олмоқчи. Охир-оқибат, бу Полша армияси жуда тез модернизация қилинишига олиб келади. Яъни Украинага ёрдам, менимча, мудофаа соҳасига сармояларни кўпайтириш билан биргаликда, Полша қуролли кучлари ва хавфсизлигини мустаҳкамлайди, уни ҳеч қандай тарзда заифлаштирмайди.

— Европа Иттифоқи ва НАТО давлатлари Полша ўз шарқий чегарасини мустаҳкамлаб, мудофаани кучайтираётганига қандай муносабатда?

— НАТО давлатлари ва алянс етакчиси сифатида АҚШ, албатта, бундан хурсанд. Полша хавфсизлигини мустаҳкамлаш Европа Иттифоқи мамлакатлари томонидан ҳам олқишланади. Аммо бу ерда бошқа бир катта муаммо бор — уруш Полшанинг ҳозирги ҳукумати фойдасига ишламоқда. Полшадаги демократия ҳолати — бу хонадаги фил (инглизча ибора бўлиб, ҳеч ким кўтаришни истамайдиган, шунинг учун уни сезмасликка ҳаракат қиладиган аниқ муаммони билдиради). Ва менда шундай таассурот пайдо бўлдики, Полша Украинани қўллаб-қувватлаётгани учун мамлакатдаги демократик масалаларга унчалик эътибор берилмайди. Воқеалар ривожи, шу жумладан, бутун Европа Иттифоқи учун ҳам жуда хавфли бўлиши мумкин.

— Россиянинг Украинага бостириб кириши фонида НАТОда мавжуд бўлган муаммолар янада ойдинлашди, деган қараш бор. Сиз бунга қўшиласизми?

— Менимча, уруш аслида НАТО давлатларини бирлаштирди. 2022 йил февралигача НАТО ва Европа Иттифоқининг кўплаб давлатлари учун ҳатто Қримнинг аннексия қилиниши ҳам унчалик катта муаммо эмас эди. Кенг кўламли босқин ҳамма нарсани ўзгартирди. Баъзилар ҳатто Путин Европа интеграциясига ёрдам берди, деяпти. Қайсидир даражада, бу ҳақиқат. Энди биз Россия ва умуман таҳдидларни яхши пайқамоқдамиз. Ва биз омон қолишнинг ягона йўли биргаликда ишлаш эканини яхшироқ тушуняпмиз.

— Сизнингча, Россиянинг Украинадаги уруши, худди Иккинчи жаҳон урушидаги каби, жаҳон хавфсизлиги тизимини қайта кўриб чиқишга олиб келадими?

— Албатта. Мен ҳозирча янги тузилмага эҳтиёж сезмаяпман, менимча, бизда мавжуд бўлган нарсалар — Европа Иттифоқи ва НАТО — ҳозирги вазиятдан чиқиш учун етарли. Лекин, албатта, БМТ Хавфсизлик Кенгаши ўзгариши керак — бу урушда у ҳеч нарса қила олмайди, чунки унинг икки доимий аъзоси бўлаётган воқеаларда муаммо кўрмайди.

Ўйлашимча, бир неча йилдан сўнг биз Европада янги хавфсизлик тартибига гувоҳ бўламиз. Ва агар туб ўзгаришлар бўлмаса (ва мен бунинг учун ҳеч қандай сабаб кўрмаяпман), унда у Россияни ўз ичига олмайди ва унга қарши қаратилган бўлади. Аммо бу ҳақда гапиришга ҳали эрта.

Умуман олганда, ҳозирги вазиятни Иккинчи жаҳон уруши билан таққослаш менга ўринли кўринади. Чунки XXI асрда тўлиқ миқёсли босқин, албатта, ҳеч ким кутмаган нарса. Ва менимча, бунга реакция хавфсизлик тизими ва фикрлашдаги ўзгаришлар бўлади.