Ҳафтада 2 кун дам: Бу қаердан келиб чиққан ва нега муҳим?

Ҳенри Форднинг дадил қадами

19-асрнинг иккинчи ярмига келиб Ғарбда саноат инқилоби юз бера бошлаганди. Йирик завод ва фабрикаларда ишчиларининг аҳволи қийин ва меҳнати оғир эди. Бу даврда ишчилар кўпинча ҳафта давомида ҳар куни 15-16 соат давомида ишларди. Дам олиш кунлари, агар улар мавжуд бўлса ҳам, кўпинча фақат якшанба кунига берилган ва бу кун асосан диний расм-русумларни адо этиб олиш учун ажратилган.

Ҳафтасига 2 кун дам олиш тизими 19-асрда саноат инқилоби даврида кенг тарқалди. Ҳенри Форд ва унинг компанияси, Ford Motor Company 1926 йил 1 май куни шанба ва якшанбани дам олиш куни сифатида белгилаб, беш кунлик иш ҳафтасини жорий қилган. Бу ҳаракат жамиятдаги умумий қабул қилинган нормаларга қарши чиқиш бўлса-да, ишчиларнинг ишга содиқлигини ва уларнинг иш берувчига бўлган ҳурматини оширган. Шу билан бирга, Форднинг ишчилари бошқалардан анча кўп ойлик ҳам олишарди. Ўша вақтда бошқа компаниялар ишчиларига кунлик минимал иш ҳақи сифатида 2,34 доллар тўлашаётган бир пайтда, Форд ўз ишчиларига 5 доллар тўлаган. Бу эса стандарт минимал иш ҳақидан 2 баравар кўп эди.

Америкада 1920 йилларда иш ҳафтасини қисқартириш учун кўплаб иш ташлашлар ва ишчилар ҳаракати бўлиб ўтган. Масалан, 1919 йилда полициячилар ва кўмир кони ишчилари иш ташлаган, бу эса иш шароитлари ва иш ҳақи яхшиланишига олиб келган. Шунингдек, стандарт беш кунлик иш ҳафтасининг жорий этилишига ҳам таъсир қилган. Форднинг қарори эса иш вақти ва дам олиш кунларини қисқартириш бўйича глобал ўзгаришларга туртки бўлиб, кейинчалик кўплаб компаниялар томонидан қабул қилинган воқеа сифатида тарихда қолди.

Японияда узоқ ишлаш ўлимга сабаб бўляпти

Дам олишнинг тиббий ва руҳий жиҳатдан фойдали эканлиги кўпчиликка маълум. Дам жисмоний ва руҳий чарчоқни камайтириш, стресс даражасини пасайтириш ва шахсий ҳаёт билан иш ўртасидаги мувозанатни сақлашда катта рол ўйнайди. Буни Япониядаги иш соатлари сабаб бўлаётган ўлимлар статискасига қараб ҳам билиш мумкин. Японлар узоқ вақт давомида ҳаддан ташқари ишлашдан пайдо бўладиган зўриқиш натижасидаги ўлимни “кароши” деб атайди. 2022 йилда Японияда кароши сабаб ўз жонига қасд қилиш оқибатида жами 2968 киши ҳалок бўлган. Бу 2021 йилдагидан 1935 нафарга кўп. Мамлакат соғлиқни сақлаш вазирлиги маълумотига кўра, кароши иш вақти билан боғлиқ ҳолат. Японияда эркакларнинг 10,1 фоизи ҳафтасига камида 60 соат ишласа, аёлларнинг 4,2 фоизи ҳафтасига 60 соатдан ошиқ ишлайди.

Ишдан зўриқиш оқибатлари

Ишдан зўриқиш, юрак-қон томир касалликлари, юқори қон босими, стресс, уйқусизлик ва депрессия каби соғлиқ муаммоларига олиб келиши мумкин. Шунингдек, узоқ муддатли стресс иммун тизимини заифлаштириши, иш ҳафтаси давомида асабий ва жисмоний чарчоқни келтириб чиқариши мумкин.

Хулоса қилиб айтганда, ҳафтада икки кун дам олиш ишчиларнинг соғлиғи ва фаровонлиги учун жуда муҳим. Бу анъана нафақат индивидуал иш самарадорлигини оширади, балки жамиятнинг умумий саломатлиги ва фаровонлигига ҳам ижобий таъсир кўрсатади.

Ҳафтасига 3 кун дам олиш учун ҳаракатлар

Дунёнинг бир қатор мамлакатлари ва компанияларида ҳафтасига 4 кунлик иш режимига ўтиш бўйича синовлар бошланиб, айримларида жорий ҳам қилинган. Бу ўзгаришларнинг асосий мақсади ишчиларнинг соғлиғини ва иш самарадорлигини яхшилашга қаратилган.

Буюк Британияда 6 ой давом этган синовда 61 та компания ва 3300 дан ортиқ ишчи иштирок этди. Синовлар натижасида компанияларнинг 92 фоизи 4 кунлик иш ҳафтасини давом эттиришга қарор қилди. Ишчилар 100 фоиз маош олиб, 80 фоиз ишлашган, бунда камида 100 фоиз иш самарадорлигини сақлаб қолиш керак бўлган.

Исландияда 2015-2019 йиллар оралиғида ўтказилган синовларда 2500 киши қатнашди ва бу синовлар жуда муваффақиятли бўлган. Натижада, ҳозир мамлакатнинг деярли 90 фоиз ишчи аҳолиси қисқартирилган иш соатларида ишламоқда, бунда иш стресси камайиб, иш ва ҳаёт мувозанати яхшиланган.

Японияда 2019 йилда Microsoft компанияси 4 кунлик иш ҳафтасини синаб кўриб, ишчиларига 3 кунлик дам олишга рухсат берган. Натижада иш самарадорлиги 40 фоизга ошган. Япония ҳукумати 2021 йилдан бошлаб иш ва ҳаёт мувозанатини яхшилаш мақсадида 4 кунлик иш ҳафтаси ғоясини илгари суришни бошлади.

Испания ҳукумати 2022 йил декабрда 4 кунлик иш ҳафтасини синовдан ўтказиш бўйича камроқ миқёсли дастурни бошлади. Бу дастурда кичик ва ўрта бизнес корхоналари иш ҳафтасини камида ярим кунга қисқартиришлари мумкин, бу орқали иш самарадорлигини ошириш мақсад қилинган.

Бу ўзгаришлардан ишчиларнинг жисмоний ва руҳий саломатлигини ва уларнинг яшаш сифатини яхшилаш мақсад қилинган. Бундан ташқари, иш берувчилар учун ҳам бу фойдали бўлиши мумкин. Чунки кўпроқ дам олган ишчиларнинг мамнунияти ошиб, касаллик туфайли ишдан қолиш ҳолатлари камайиши мумкин.