Юраги ва мияси энг соғлом қабила: Боливиядаги симанларнинг сири нимада?

Амазонка қирғоғидаги бу қабила 16 мингга яқин аҳолига эга. Улар овчилик, термачилик, балиқ овлаш ва истеъмолга яроқли экинлар етиштириш билан кун кечиради.

84 ёшли Мартина Канчи Нейт Боливия ўрмонларининг қалин чакалакзорлари орасидан эпчиллик билан ўтиб борарди. Тадқиқотчилар ва журналистлар унга етолмай, аёлдан тўхтаб туришни илтимос қилди.

10 дақиқа ичида Мартина чаққонлик билан уч туп маниока ковлаб олди, пичоғини икки марта силтаб, зубтурум меваларини узди. Сўнгра оғир ҳосилни орқалаб уйи томон йўл олди.

Мартина — Амазонка дарёси қирғоғида изоляцияда яшайдиган симан туб аҳолисига мансуб аёл. Қабила Боливия пойтахти Ла-Пасдан 600 километр узоқликда жойлашган.

Аёлдаги тетиклик симан қабиласининг кекса аъзолари учун одатий ҳол. Олимларнинг хулосасига кўра, бу қабила дунёдаги энг соғлом юрак-қон томир тизимига эга, уларнинг мияси эса Шимолий Америка ёки Европа аҳолисиникига қараганда секинроқ қарийди.

Қабила 16 мингга яқин кишини ташкил қилади. Улар ота-боболарига ўхшаб овчилик, термачилик, балиқ овлаш ва истеъмолга яроқли экинлар етиштириш билан кун кечиради.

Олимлар бу халқнинг саломатлигини анчадан бери ўрганиб, кўплаб кутилмаган кашфиётлар қилган.

Симанлар фаол ҳаёт кечиради — овчилик, қишлоқ хўжалиги билан шуғулланади, уйлари учун том тўқийди. Улар куннинг атиги 10 фоиздан камроғини ўтирган ҳолатда ўтказади, бу ривожланган шаҳарлардаги 54 фоизлик кўрсаткичдан анча кам.

Симанларда ов саккиз соатдан кўпроқ давом этади, улар ўртача 18 километр масофани босиб ўтади.

Қабила Маники дарёси бўйида истиқомат қилади. У ердан энг яқин шаҳаргача қайиқда тахминан 100 километр масофани босиб ўтиш керак. Уларнинг қайта ишланган озиқ-овқат маҳсулотлари, спиртли ичимликлар ва тамаки маҳсулотларидан фойдаланиш имкониятлари жуда чекланган.

Тадқиқотчилар аниқлашича, симанларнинг ўртача кунлик рационида ёғ 14 фоизни ташкил этади, таққослаш учун — АҚШда бу 34 фоиз. Улар кўп миқдорда клетчатка истеъмол қилишади, қабила вакиллари қабул қиладиган калорияларнинг 72 фоизи углеводлардан келади. Симанлар таомининг оқсил қисмини улар ов қиладиган ҳайвонлар (асосан қушлар ва маймунлар) гўшти ҳамда балиқ ташкил этади. Одатда, улар овқатни қовурмайди.

Амазонканинг туб аҳолиси Калифорния университети олимларининг эътиборини тортган, улар кекса симаннинг гипертония, қандли диабет ёки юрак билан боғлиқ муаммолардан азият чекмаслигини таъкидлайди.

Одатда йиллар ўтиши билан организмда ёғлар ва бошқа моддаларнинг тўпланиб бориши қон томирлари деворларида холестерин пилакчаларининг ҳосил бўлишига олиб келади, бу эса атеросклероз бошланишига сабаб бўлади.

Олимлар 40 ёшдан ошган 705 нафар симан вакилларининг компютер томографиясини ўтказишга қарор қилди ва уларнинг коронар қон томирларидаги атеросклерози даражаси фанга маълум барча аҳоли гуруҳлари орасида энг паст эканини аниқлади. Шунингдек, уларда юрак касалликлари даражаси ҳам ниҳоятда пастлиги маълум бўлди.

“75 ёшли симаннинг артериялари 50 ёшли америкалик билан бир хил”, — дейди Калифорния университети профессори Каплан.

Proceedings of the National Academy of Science журналида 2023 йилда чоп этилган тадқиқот шуни кўрсатдики, кекса симанда мия атрофияси Буюк Британия, Япония ва АҚШ каби саноати ривожланган мамлакатлардаги кексаларга қараганда 70 фоизга камроқ.

“Қабиланинг катта ёшли аҳолиси орасида бирорта Алцеймер касаллигини қайд этмадик”, — дейди боливиялик шифокор Даниэл Эйд Родригес.

Бироқ ҳар доим ҳам бу одамларнинг аниқ ёшини айтиб бўлмайди, чунки маълумоти йўқлиги туфайли уларда ҳисоб-китоб билан боғлиқ муаммолар мавжуд.

Симанларнинг тушунтиришича, уларнинг туғилган саналари ҳудудга турли вақтларда ташриф буюрган насроний миссиялари томонидан битилган ёзувларга ёки бир-бирларини қанча вақтдан бери танишларига асосланади. Олимлар эса кекса симанларнинг ёшини уларнинг болалари ёшига қараб ҳисоблайди.

Ёзувларга қаралса, маҳаллий аёллардан бири Ҳилда 81 ёшда, аммо у журналистларга яқинда унинг оиласи “юз ёш ёки шунга яқин” юбилейни нишонлагани ҳақида айтиб берди.

Ўзини 78 ёшда деб таъкидлаётган Хуан журналистларни овга таклиф қилди. Унинг кўзлари ўйноқи, қўллари бақувват, сочида умуман оқ йўқ. У тасани боласини (ёввойи чўчқаларнинг кичик тури) усталик билан таъқиб қиларди.

Бироқ у кексалик ўзини сездираётганини тан олди: “Танам ўзимга бўйсунмаяпти. Энди узоқ ов қилолмайман — энг кўпи билан икки кун”.

Мартина ҳам унинг гапига қўшилди. Симан аёллари одатда чангалзор ичкарисида ўсадиган жатата номли ўсимликдан уйларига том тўқишади. Уни топиш учун Мартина уч соат йўл юриб чангалзорга боради, шох-шаббалар боғини орқалаб яна уч соатда орқага қайтади.

“Бу ишни ойига бир-икки марта қиламан, энди бу мен учун тобора қийинлашаётганини ҳис қиляпман”, — деб шикоят қилди Мартина.

Таъкидлаш керак, Амазонка ўрмонларидаги бу қабила вакилларининг кўпчилиги узоқ умр кўрмайди. Тадқиқот бошланганида симан қабиласининг ўртача умр кўриш давомийлиги 45 йил бўлган бўлса, ҳозирги кунда бу кўрсаткич 50 ёшгача кўтарилди.

Тадқиқотчилар қабила аёлларидан уларнинг оилалари ҳақида сўради.

Улардан бири олти фарзанди борлигини, улардан бештаси вафот этганини айтди. Иккинчиси 12 нафар фарзанд кўрган, тўрттаси вафот этган. Яна бир аёлнинг айтишича, у учта боласини тупроққа қўйган, лекин тўққизтаси тирик.

“80 ёшгача етган одамлар болалигида кўплаб касаллик ва инфекцияларни бошдан кечирган бўлиб чиқади” — деб тушунтирди доктор Эйд.

Тадқиқотчиларнинг фикрига кўра, барча симанлар ҳаёти давомида гижжа ёки шунга ўхшаш паразитлар билан касалланган. Шунингдек, қабила вакилларида патогенлар ва яллиғланишларнинг юқори даражаси аниқланди, бу эса симанликлар организми доимий равишда инфекцияларга қарши курашишини англатади.

Шу муносабат билан олимлар овқатланиш ва жисмоний фаолликдан ташқари, ёшликда юқумли касалликларни енгиш ҳам қабила саломатлигига ижобий таъсир кўрсатувчи омил бўлиши мумкинми, деган саволни ўртага ташламоқда.

Бироқ симанларнинг турмуш тарзи аста-секин ўзгариб бормоқда.

Хуаннинг айтишича, у бир неча ойдан бери бирорта йирик ҳайвонни овлашга муваффақ бўлмаган. 2023 йил охирида ўрмон ёнғинлари деярли икки миллион гектар майдонни йўқ қилди.

“Ёнғин ҳайвонларни қочишга мажбур қилди”, — деди Хуан.

У қорамол кўпайтиришни бошлаган, шу тариқа оилани гўшт билан таъминламоқчи.

Ўзгаришлар йўлидаги яна бир қадам шуки, симанларда пайдо бўлган моторли қайиқлар уларга бозорга боришни, шакар, ун ва ёғ маҳсулотларини олишни осонлаштирди. Энди улар камроқ эшкак эшяпти, бу энг оғир жисмоний ҳаракатлардан бири эди.

Йигирма йил олдин симанлар орасида қандли диабет ҳолатлари деярли учрамаган, ҳозир бу касаллик пайдо бўла бошлади, ёш аҳоли орасида холестерин даражаси ҳам ошди, дейди тадқиқотчилар.

“Уларнинг одатларидаги ҳар қандай кичик ўзгариш саломатлик белгиларига таъсир қилади”, — деб тушунтирди доктор Эйд.

Сўнгги 20 йил давомида тадқиқотчиларнинг иштироки ҳам қабила ҳаётига сезиларли таъсир кўрсатди. Олимлар уларга катарактани олиб ташлаш операцияларидан тортиб, суяк синишлари ва илон чақишини даволашгача бўлган тиббий хизматлардан фойдаланиш имкониятини яратиб берди.

Симанлар кексайишга ҳазил билан қарайди.

“Мен ўлимдан қўрқмайман”, — дейди Ҳилда кулиб. “Дафн этишса, тинч ётаман”.