Toshkent Ipak yo‘li tarkibiga kira oladi

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Pekinga uyushtirgan davlat tashrifi natijasi ikki mamlakat o‘rtasidagi savdo-iqtisodiy hamkorlikni sezilarli kuchaytirish bo‘ldi. Shu bilan birga, respublika ikki tomonlama munosabatlarda yechimini kutayotgan muammolar mavjudligiga qaramay, Xitoyning «Ipak yo‘li» loyihasiga faolroq qo‘shila boshladi. Tarix fanlari nomzodi, ekspert Aleksandr Shustov shu haqda fikr yuritadi. 
 
Pekin-2017

11-15 may kunlari O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev XXR raisi Si Jinping taklifiga binoan davlat tashrifi bilan Pekinda bo‘ldi. Mirziyoyev tashrif doirasida Xitoyning «Bir makon, bir yo‘l» tashabbusi bilan tashkil etilgan Xalqaro forumning savdo-iqtisodiy muhokamalarida ishtirok etdi. Sh. Mirziyoyev, shuningdek, XXR raisi Si Jinping, Davlat kengashi bosh vaziri Li Ketsyan, Xalq vakillari Umumxitoy majlisi doimiy qo‘mitasi raisi Chjan Detszyan va boshqa rahbarlar bilan muzokaralar o‘tkazdi. 

Aprel oyi oxirlarida O‘zbekiston Tashqi ishlar vaziri birinchi o‘rinbosari Javlon Vahobov mazkur tashrif natijasida ikki davlat o‘rtasidagi savdo-iqtisodiy hamkorlikni yangi bosqichga chiqarish rejalashtirilayotganini bildirgan edi. 

Savdo va investitsiyalar

Toshkent va Pekinni ham ikki tomonlama munosabatlarda birinchi galda iqtisodiyot va savdo qiziqtiradi. Xavfsizlik masalalari, Afg‘onistondagi davomli beqarorlik tufayli qanchalik muhim bo‘lmasin, ushbu davlatlar o‘rtasidagi aloqalarda ikkinchi darajali hisoblanadi, chunki bu borada Markaziy Osiyoda Rossiya jiddiy siyosat yuritadi. 

Iqtisodiyot borasida Xitoy Rossiyani sezilarli ortda qoldirgan holda O‘zbekistonning asosiy hamkori bo‘lib ulgurgan. Raqamlarga murojaat qilinganda buni yaqqol ko‘rish mumkin. 2016 yilda O‘zbekistonning RF bilan mahsulot ayirboshlash hajmi 2,7 mlrd dollarni tashkil etgan bo‘lsa, Xitoy bilan bu raqam 4,2 mlrd dollardan iborat bo‘ldi. Shu yilning mart oyida bo‘lib o‘tgan o‘zbek-xitoy hukumatlararo qo‘mitasi yig‘ilishida o‘zaro savdo hajmini 2020 yilga borib 10 mlrd dollarga yetkazish haqida so‘z borgan edi. 

Shu o‘rinda, ta'kidlash joizki, O‘zbekiston va Xitoy o‘rtasidagi munosabatlar birmuncha muvozanatlidir. Bu esa sobiq SSSRning xom ashyo eksportiga ixtisoslashgan respublikalari uchun noyob hodisadir. O‘zbekiston Davlat statistika qo‘mitasiga ko‘ra, o‘tgan yili XXRga eksport 2 mlrd dollarni, bu davlatdan import 2,25 mlrd dollarni tashkil etgan.

Respublikada XXR ishtirokida 700dan ortiq korxona faoliyat yuritsa, shundan 88tasi 100 foiz Xitoy sarmoyasi asosida barpo etilgan. Bundan tashqari, O‘zbekistonda 73ta Xitoy kompaniyalarining vakolatxonalari mavjud. 

«Ipak yo‘li» tarkibiga kirish

Qayd etish kerak, Pekinning Toshkent bilan savdo-iqtisodiy hamkorligi «Ipak yo‘li iqtisodiy belbog‘i» loyihasining tarkibiy qismi hisoblanadi. Ushbu g‘oya 2013 yilda Si Jinping tomonidan ilgari surilgandi. 2017 yil 10 mayda XXR tijorat vazirligi e'lon qilgan ma'lumotlarga ko‘ra, «Bir makon, bir yo‘l» tashabbusi doirasida («Ipak yo‘li iqtisodiy belbog‘i» va «XXI asr dengiz ipak yo‘li» loyihalarini birlashtiradi) Xitoyning mazkur yo‘nalish uzra joylashgan mamlakatlar bilan umumiy savdo hajmi 2014-16 yillarda 20 trln yuanni tashkil etgan, uning o‘sish sur'atlari jahonning bu boradagi o‘rtacha ko‘rsatkichidan yuqori bo‘lgan. Ushbu davlatlarga 3 yil mobaynida kiritilgan Xitoy sarmoyalari 50 mlrd dollardan oshib ketgan, yangi xorijiy pudrat loyihalari 304,9 mlrd dollardan ortiqni tashkil etgan.

Xitoyning maqsadlaridan biri shundaki, u Yevrosiyo mintaqasida dengiz transportidan mustaqil bo‘lgan keng ichki transport kommunikatsiyalarini yo‘lga qo‘yishdan iborat. Chunki, mintaqada harbiy-siyosiy vaziyat taranglashgudek bo‘lsa, dengiz yo‘li Amerika floti tahdidi ostida qolishi mumkin.

XXRning yana bir maqsadi  – «xavfsizlik belbog‘i»ni shakllantirishdir. U beqarorlik kuzatilib turadigan Sintszyan-Uyg‘ur muxtor tumanini Afg‘oniston orqali Yaqin sharqdan kirib keladigan tahdidlar va beqarorlik manbalaridan to‘sishni xohlaydi. O‘zbekiston mintaqada aholi soni bo‘yicha yirik va iqtisodiy jihatdan ikkinchi o‘rindagi mamlakati sifatida bu masalada o‘ta muhim o‘rin tutadi. Respublika transport-kommunikatsiya borasida XXRni Markaziy Osiyoning g‘arbiy qismidan ajratib turuvchi to‘siqdek taassurot uyg‘otishi ham bor gap. Albatta, Qozog‘iston va Turkmaniston orqali chetlab o‘tish mumkin, biroq O‘zbekistonning Markaziy Osiyo markazida joylashgani bunga yo‘l qo‘ymaydi.

O‘zbekistonning asl maqsadi – «Ipak yo‘li iqtisodiy belbog‘i» loyihasining imkon qadar foydali shartlarda muhim ishtirokchisiga aylanishdir. Savdo hajmini oshirish, investitsiyalar jalb etish va iqtisodiyotni rivojlantirish ham shular jumlasidan, albatta. 

«…Bizning asosiy maqsadimiz – XXRning savdoni rivojlantirish ishlarida zaxirasi va salohiyatidan foydalanish, yuqori qo‘shilgan qiymatli o‘zbek mahsulotlarini Xitoy va «Bir makon, bir yo‘l» yo‘nalishi uzra joylashgan barcha mamlakatlarga yetkazib berishni ko‘paytirishdir», – degan edi O‘zbekiston TIV rahbari birinchi o‘rinbosari Javlon Vahobov. – … Biz imtiyozli investitsiyalarni jalb etish, O‘zbekiston iqtisodiyotining asosiy sohalarini rivojlantirish maqsadida yangi kredit liniyalarini ochishni rejalashtirayapmiz. Bunda infrtuzilmalarni rivojlantirish, sanoat ishlab chiqarishi hamda O‘zbekistonni mintaqada amalga oshirilayotgan transport-kommunikatsiya loyihalariga faol jalb etilishiga e'tibor qaratamiz».

*     *     *
Shu o‘rinda, Toshkentning Pekin bilan munosabatlarida birmuncha muammoli jihatlar ham yo‘q emas. Ikki mamlakat o‘rtasida savdoning rivojlanishiga umumiy chegaraning mavjud emasligi hamda transport infratuzilmasining taraqqiy etmaganligi to‘siq bo‘lmoqda. XXRdan Qirg‘iziston va O‘zbekiston orqali Eronga qurilishi rejalashtirilayotgan temir yo‘l masalasi relslar orasidagi masofa tufayli ortga surilmoqda. Pekin temir izlarning orasi o‘zi foydalanadigan «Yevropa namunasi»da (1435 mm) bo‘lishni talab qilayotgan bo‘lsa, Qirg‘iziston YeOII a'zosi sifatida «Rossiya standarti»ni (1520 mm) ilgari surmoqda. Bu masala bir necha yildan beri muhokama qilinayotgan bo‘lsa-da, hal etilganicha yo‘q. 

2017 yil boshida XXR va O‘zbekiston «Markaziy Osiyo – Xitoy» gaz quvurining to‘rtinchi yo‘nalishini qurishni to‘xtatdi. Bundan tashqari, Pekin joriy yil birinchi choragida o‘zbek gazini import qilmadi. Biroq, bu muammollar O‘zbekiston va Xitoy o‘rtasidagi strategik hamkorlikka soya sola olmasligini Prezident Shavkat Mirziyoyevning davlat tashrifi natijalari isbotladi. 

Aleksandr Shustov,
Tarix fanlari nomzodi