«Dizayn Apple tomonidan Kaliforniyada tayyorlangan. Xitoyda yig‘ilgan». (Designed by Apple in California. Assembled in China)
Ushbu gaplar so‘nggi o‘n yillik davomida eng mashhur bo‘lgan uyali aloqa vositasi ortida shunchaki yozilmagan. So‘zlarning mohiyati shundan iboratki, AQSh yangi texnologiyalarni yaratadi, Xitoy ishchi kuchini taqdim etadi.
Ortiq bunday bo‘lmaydi. Raqobatdan qo‘rqmagan Xitoyning ilg‘or kompaniyalari qatorida Alibaba va Tencent'ning jahon bozoridagi ulushi ayni paytda Facebook'nikidan oshgan. Ularning har biri 500 milliard AQSh dollari miqdorida bozor kapitalizatsiyasiga ega. Dunyodagi eng katta onlayn bozor ham Xitoyda, bu mamlakatda eng tezkor super-kompyuter mavjud. Xitoy bir vaqtning o‘zida qudratli kvant-kompyuter tadqiqot markazini ishga tushirdi. U yaratayotgan yo‘ldoshli qidirish uskunasi (GPS) 2020 yildan keyin amerikaliklar bilan bemalol raqobat qilishga imkon beradi.
Amerika esa ichki murosasizlik ummoniga g‘arq bo‘lgan. Xitoyning intellektual mulk va ixtirochilar huquqlarini poymol etayotganini isbotlash bo‘yicha tergov ham Amerika kompaniyalariga 1 trillion AQSh dollariga tushadi. Joriy yil boshida Kongress Uzoq Sharqning Huwaei va ZTE kompaniyalari bilan hamkorlik aloqalarini to‘xtatish bo‘yicha taklifni ko‘rib chiqqandi. Amerikaliklarni shunchalar tashvishga solgan omil - Xitoy sun'iy aql yaratishda 2025 yilda jahon yetakchiligini qo‘lga kiritishi mumkin. Bu haqda Google ta'sischi Alphabet korporatsiyasi sobiq boshqaruvchisi Erik Shmidt ta'kidlab o‘tgandi.
Bu haftada AQSh prezidenti Donald Tramp yana bitta siyosiy iqtisodiyot tarafida turib qaror qabul qildi: u Broadcom kompaniyasi tomonidan Qualcomm hisobiga tikilgan 142 milliard AQSh dollarga taqiq qo‘yishga majbur bo‘ldi. Maqsad bitta - milliy xavfsizlik nuqtai nazaridan Xitoy 5G sohasida yetakchi bo‘lmasligi lozim. Balki Tramp haqiqiy tahdidni anglagan holda bu ishga qo‘l urgandir, balki AQSh razvedka xizmati sarmoya ortida Xitoy turganini payqagandir, ammo Xitoydan ustun kelishni istagan har qanday davlat tiz cho‘ktirishni boshlamay, strategik qadamni tashlashi lozim.
Har qanday davlat uchun iqtisodiyot jadal sur'atda rivojlanayotganda yuqori texnologik yutuqlardan foydalanish tabiiy hodisa hisoblanadi. Qolaversa, Xitoyda sun'iy aqlni tezroq yaratish imkonini beruvchi eng qulay sharoitlar, jumladan 800 milliondan ortiq internet foydalanuvchilari, kuchli nazoratga olingan global tarmoq, AT mutaxassislarining klaster shakli mavjud.
Xitoydagi televideniye va o‘yinchoq mijozlarining ko‘pligi kishi psixologiyasi, uning harakatlarini oldindan taxmin qilish imkoniyatini beradi. Bu yurtda ishlab chiqarish va arzon ishchi kuchi, resurslar yetarli ekanligi katta ustunlik beradi. AQShning zamonaviy sharoitda olib borayotgan siyosatiga Xitoy qanday javob beradi? Buni taxmin qilish uchun AQShning o‘zi o‘tgan asrning 50-60 yillarida qanday qilib SSSR bilan fazoda va qurollanish poygasida bahslashganini eslaymiz.
Hukumat, eng avvalo, ta'lim tizimini erkinlashtirib, tadqiqot markazlarini yoxud miyalarni ko‘paytirib yuborgandi. Shu tariqa Silikon vodiysi paydo bo‘lib, erkin va raqobatbardosh hayot kechiruvchi kompaniyalar kurtak yozdi. Bundan tashqari, AQSh dunyo bo‘ylab «oltinboshlar»ni mamlakatga taklif etib, immigrantlar siyosatini deyarli bexato olib bordi. Bunday muvaffaqiyat rejasi amalda foyda berishi mumkin. Faqat rejani kim birinchi boshlamoqchi?!
AQSh Xitoyning raqamli tahdidlariga javoban o‘zining milliy xavfsizlik himoya choralarini ham qayta ko‘rib chiqishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Broadcom Singapurda joylashgan Xitoy emas, balki AQShning kompaniyasidir. 2015 yil olingan statistikaga ko‘ra, Amerika hukumati izlanish va tadqiqotlar uchun mamlakat YaIM 0,6 foiziga teng mablag‘ni sarflamoqda. Bu raqam 1964 yili sarflangan mablag‘ning uchdan biriga teng. Ustiga ustak, prezident Tramp 2019 yil byudjyetini tasdiqlashda 42,3 foiz harbiy bo‘lmagan sohalar rivoji uchun sarflanajak pullarni iqtisod qilib qolishini aytdi. U immigrantlar siyosatini qat'iylashtirib, AQShni yopiq siyosat olib borishga yetaklamoqda.
