26 iyunda mashhur Starbucks qahvaxonalari tarmog‘ini ikki marta ijrochi direktor mavqeida boshqargan va direktorlar kengashi raisi lavozimini egallagan Govard Shults kompaniyani tark etdi. Mazkur maqolada Shultsning “Starbucks finjonma-finjon qanday barpo etildi?” kitobidan parchalar va Starbucks hamda uning afsonaviy rahbari to‘g‘risidagi maqolalar e'tiboringizga havola etiladi.
1961 yilning sovuq yanvar tongida ishxonada otamning oyog‘i sinib qoldi. Men o‘sha vaqtda yetti yoshda edim va onam yettinchi qavatda joylashgan uyimizning oynasidan menga qo‘lini silkitgan mahal maktabning orqa hovlisida qorbo‘ron ayni avjiga chiqqan edi. Uyga qarab yugurdim. – Otang bilan baxtsizlik sodir bo‘ldi, - dedi u. – Kasalxonaga ketyapman.
Otam Fred Shults tepaga qaratib osib qo‘yilgan oyog‘i bilan bir oydan ortiq uyda yotdi. Men oldin hech ham gipsni ko‘rmagandim, shuning uchun u menga g‘aroyib allanarsadek ko‘rindi. Biroq yangilikning ajoyibligi tezda yo‘qoldi. Otamga ham uning do‘stlari kabi ijtimoiy holati bo‘yicha ishga bormagan vaqtda maosh berilmasdi. Baxtsiz hodisagacha u plyonka yig‘uvchi va tashuvchi yuk mashina haydovchisi bo‘lib ishlardi. Uzoq oylar davomida otam ularning badbo‘y hidi va iflosligi ustidan nolib, bu dunyodagi eng yomon ish ekanini ta'kidlardi. Biroq ishini yo‘qotgach, menimcha yana o‘z joyiga qaytishni istardi.
Onam yetti oylik homilador edi, shuning uchun ham ishlay olmasdi. Oilaning daromadi ham, sug‘urtasi ham, kasaba uyushma qoplamasi ham yo‘q edi. Men va opam stol atrofida tushlik yerdik, ota-onam esa kimdan qancha pul olishga to‘g‘ri kelishi haqida bahslashardi. Ba'zida telefon jiringlardi va onam trubkani men olishimni aytardi. Agar qarz to‘g‘risida qo‘ng‘iroq qilishayotgan bo‘lishsa, “Ota-onam uyda yo‘q”, deya javob berishim kerak edi.
Ukam Maykl mart oyida tug‘ildi, kasalxona xarajatlarini to‘lash uchun ular yana qarz olishga majbur bo‘lishdi. Bu voqeaga ko‘p bo‘lgan bo‘lsa-da, bir oyog‘i gipsda, divanda ilojsiz o‘tirgan, ishlay olmaydigan otamning qiyofasi xotiramdan umuman o‘chmagan. Hozir o‘tmishga boqib, o‘z otamga chuqur hurmatni his etaman. U o‘rta maktabni tugatmagan, biroq haqgo‘y inson bo‘lgan va ishdan qo‘rqmagan. Ba'zida kechki payt stol ustiga qo‘yishga biror narsa keltirish uchungina ikki yoki uch joyda ishlagan. O‘z farzandlariga yaxshi g‘amxo‘rlik qilardi, dam olish kunlari esa hatto ular bilan beysbol o‘ynardi. U Yankeesni yoqtirardi.
Biroq hayot tomonidan sindirilgan odam edi. “Ko‘k yoqalar” uchun mo‘ljallangan bir ishni boshqasiga almashtirardi: yuk tashuvchi mashina haydovchisi, fabrika ishchisi, taksichi, biroq bir yilda 20 ming dollardan ortiq pul ishlab topolmadi va shaxsiy uy sotib ololmadi. Bolaligim Bruklinning Kanarsi shahridagi davlat tomonidan subsidiya qilinadigan uylar – Projectsda o‘tdi. O‘smirga aylangach, bu qanday uyat ekanini angladim. Ulg‘aygach, ota bilan qarama-qarshiliklarga duch keldim. Men uning muvaffaqiyatsizliklari, mas'uliyati yetishmasligiga nisbatan sabrsiz edim. Agar harakat qilganida ko‘proq narsaga erishardi deb o‘ylardim.
Vafotidan keyin unga nisbatan nohaq ekanimni tushundim. U tizimning bir qismiga aylanishga harakat qildi, biroq tizim uni ezg‘ilab tashladi. O‘z-o‘ziga nisbatan past bahoga egaligi sabab jarlikdan chiqish va o‘z hayotini yaxshilash imkoniga ega emasdi. U(o‘pka saratonidan) vafot etgan kun, 1988 yilning yanvari hayotimdagi eng qayg‘uli kun bo‘ldi. U jamg‘armaga ham, nafaqaga ham ega emasdi. Bundan tashqari, mehnatning ahamiyatiga ishonch bildirib, o‘zi bajargan ishdan qoniqish va faxrni biror marta his etmadi. Bolaligimda “Qachonlardir kompaniya rahbariga aylanaman”, deb o‘ylamaganman. Biroq agar vaziyat menga bog‘liq bo‘lsa, odamni “bort tashqarisida” hech qachon qoldirmasligimni ich-ichimdan his etardim.
Ota-onam Starbucks’ga meni nima yetaklab kelganini tushuna olishmasdi. 1982 yilda men obro‘li, yaxshi haq to‘lanadigan ishimni o‘sha vaqtda Sietlda beshta qahvaxonadan iborat kichik tarmoq uchun tashladim. Biroq men Starbucksning hozirgi kunini emas, kelajagini ko‘rardim. U ishtiyoq va haqiqiyligi bilan meni darhol o‘ziga rom etdi. Asta-sekin bu tarmoq espressoni tayyorlashning italyan san'atini romantikaga aylantirib, qahva donalarining yangi qovurilgan isini taklif etib, butun mamlakat bo‘ylab rivojlansa, odamlarga bir necha asrlardan beri tanish bo‘lgan mahsulot to‘g‘risidagi tasavvurni o‘zgartirib, menga kabi boshqa millionlab tashrifchilarga ham yoqib qolishi mumkinligini angladim.
1987 yilda Starbucksning bosh direktoriga aylandim. Chunki tadbirkor sifatida o‘zimni namoyon etdim va investorlarni kompaniyani kelajakda qanday tasavvur etish mumkinligi fikriga ishontira oldim. Keyingi o‘n yil davomida jamoaga aqlli va tajribali menejyerlarni to‘plab, Starbucksni 100 tadan kam ishchisi mavjud bo‘lgan, oltita qahvaxonaga ega mahalliy firmadan 1300 qahvaxona va 25 ming ishchi ishlaydigan milliy biznesga aylantirdik.
Bugun bizni Shimoliy Amerikaning barcha shaharlari, Tokio va Singapurda uchratish mumkin. Starbucks hamma joyda taniqli va tan olingan brendga aylandi. Bu esa bizga novatorlik mahsulotlarini sinab ko‘rish imkoniyatini beradi. Olti yilda ketma-ket foyda va savdolar hajmi 50 foizdan ortdi.
Biroq Starbucks — o‘sish va muvaffaqiyat tarixigina emas. Bu kompaniyani boshqacha barpo etish mumkinligi to‘g‘risidagi hikoya. U otam ishlagan kompaniyalarga o‘xshamaydi. Bu kompaniya yurak amriga qarab yashashi va ruhni erkalashi hamda shu orqali pul ishlash mumkinligiga tirik guvoh. Bu kompaniya o‘z tamoyillarini qurbon qilmay – xodimlariga hurmat bilan munosabatda bo‘lishi uzoq muddat davomida aksiyadorlarni barqaror daromad bilan ta'minlashini ko‘rsatadi.
Starbucks odamlar qalbining hissiy torini chertadi. Ular bizning qahvaxonaga tonggi qahvani ichish uchun tashrif buyurishadi. Biz zamonaviy amerikacha hayotga xos bo‘lgan ramzga aylandik. 1990 yillarda Amerika so‘z boyligiga yangi so‘zlarni, jamiyatga yangi an'analarni olib keldik. Ba'zi tumanlarda Starbucks uy va ishdan tashqari joyda to‘planish uchun “uchinchi joyga” aylanib ulgurdi.
Odamlar faoliyatimiz ularga yaqin bo‘lgani uchun ham Starbucks’da uchrashadilar. Bu a'lo darajadagi qahvaga qaraganda ko‘proq narsa. Bu qahvadan olinadigan hislar romantikasi, iliqlik va jamoa hissiyoti. Bar xodimlari bunga yanada o‘ziga xoslik berishadi: ekspresso qaynaguniga qadar ular qahvaning turli navlari paydo bo‘lish tarixi haqida so‘zlaydilar. Ba'zilar Starbucks’ga otamning tajribasi kabi daraja bilan kelishadi va aynan ular mo‘'jiza yaratadilar.
Starbucks’da men eng ko‘p fahrlanadigan narsa bu – kompaniyada ishlaydigan odamlar o‘rtasidagi o‘zaro ishonch munosabatlaridir. Bu bekorchi gap emas. Biz salomatlikni saqlash dasturi yoki har bir xodimga kompaniya egalaridan biri huquqini beradigan dasturlar orqali ularni yaqinlashtirish to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qildik. Kompaniyaning katta qismi rahbariyatga ko‘rsatadigan munosabatda omborxona ishchilari va eng quyi pog‘onadagi kichik sotuvchi hamda ofitsiantlarga murojaat etamiz.
Bunday siyosat va munosabat an'analarning ishbilarmonlarga xos dunyosidagi qoidalarga zid. Aktsiya egalari foydasigagina yo‘naltirilgan kompaniya o‘z xodimlarini “ishlab chiqarish materiali”, chiqim deb hisoblaydi. Lavozimlarni faollik bilan qisqartiruvchi rahbarlar o‘z aksiyalari qiymatini vaqtinchalik ko‘tarilishi orqali mukofotlanadi. Biroq istiqbolda ular bu yo‘l bilan ahloq-odobga putur yetkazishadi. O‘sha odamlarning kompaniyani yuqori cho‘qqilarga olib chiqishi mumkin bo‘lgan innovatsiyasi, tadbirkorlik shijoati va sadoqatini qurbon qilishadi.
Ko‘p tadbirkorlar bu nol qiymatga ega o‘yin ekanligini anglamaydilar. Xodimlarga nisbatan ijobiy munosabat qo‘shimcha xarajat sifatida emas, kompaniya rahbari orzu qilmagan darajada o‘sish imkoniyatini beradigan quvvat manbai sifatida baholanishi lozim. Starbucks’dagi odamlarning ketishga moyilligi kamroq, ular o‘z ish joylari bilan faxrlanishadi. Qahvaxonalarimizdagi kadrlar almashinuvi sohadagiga qaraganda o‘rtacha ikki marta kamroq. Bu esa nafaqat pulni tejaydi, balki mijozlar bilan munosabatlarni mustahkamlaydi.
Afzalliklar bundan-da ko‘proq. Agar odamlar o‘zlari ishlayotgan kompaniyaga hissiy iplar bilan bog‘liq bo‘lib, uning orzulariga sherik bo‘lishsa, u holda kompaniyani yaxshilash uchun o‘z qalblarini berishadi. Xodimlar o‘zaro hurmat va qadr-qimmatga ega bo‘lishsa, o‘z kompaniyalari, oila va butun dunyo uchun ko‘proq narsa qilishga qodir bo‘lishadi.
O‘zim tomonimdan qilingan hech qanday intilishlarsiz Starbucks otam xotirasining ro‘yobiga aylandi.
Hamma ham taqdirini o‘z qo‘liga olish imkoniga ega bo‘lmagani sababli, rahbarlar sodiq mehnati bilan korxonaning yashashiga sabab bo‘layotganlar oldida mas'uliyatga egalar. Ular kompaniyani nafaqat to‘g‘ri yo‘nalishda boshqarishlari, balki hech kim bort tashqarisida qolmaganiga ishonch hosil qilishlari lozim...
Bu korporativ Amerikada kam uchraydigan qadriyat va yetakchi tamoyillar asosida muvaffaqiyatli kompaniya qurgan odamlar jamoasi to‘g‘risidagi hikoya. Unda biz biznes va hayotning bir necha muhim saboqlarini qanday qilib o‘zlashtirganimiz haqida gap boradi. Umid qilamanki, ular o‘z biznesini barpo etayotganlar va hayotiy orzusini amalga oshirayotganlarga asqotadi.
Mening yakuniy maqsadim... o‘zgalar sizni mazax qilishsa ham o‘z yuragingiz aytganini qilish, qat'iy bo‘lish fikrini uqtirish edi. Imkoniyatingiz juda oz bo‘lsa ham harakat qilib ko‘rishdan cho‘chimang. Kambag‘al kvartaldan bo‘lgan bolakay, ya'ni menda imkoniyat bormidi?
Ishga nisbatan ishtiyoq va individuallikni yo‘qotmagan holda ham katta kompaniya barpo etish mumkin. Biroq buning uchun daromadga emas, odamlar va qadriyatlarga yo‘nalgan bo‘lish zarur. Yurak – asosiy so‘z. Men har bir finjon qahvaga mehrimni qo‘shaman, mening Starbucks bo‘yicha hamkorlarim ham aynan shunday qilishadi. Tashrifchilar buni his etishadi va aynan shunday javob qaytaradilar.
Agar bajarayotgan ishingiz va har qanday arzirli ishga mehringizni bersangiz, o‘zgalar uchun imkonsiz tuyulgan orzularni ham amalga oshirish mumkin. Mana shu narsa hayotning qimmatini oshiradi.
Govard Shults, “Starbucks finjonma-finjon qanday barpo etildi” (rus tiliga «Alpina Pablisher» tomonidan tarjima va nashr qilindi)
