Yangi alifbo nega kerak? Rektor bilan suhbat

KUN.UZ sayti tahririyati lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosi atrofida kechayotgan qizg‘in muhokamalar va ba'zi savollarga javob olish maqsadida Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti rektori Shuhrat Sirojiddinov bilan suhbat uyushtirdi.

Video: Youtube.com

Video: Tas-IX

KUN.UZ: Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosiga o‘zgartirish kiritish, maxsus loyiha va Harakatlar rejasi ishlab chiqilishi uchun zaruriyat bormidi?

Shuhrat Sirojiddinov: Birinchidan, so‘nggi yillarda o‘zbek tilining qo‘llanishida, tashkilotlarda o‘zbek tilida ish yuritish masalalarida kamchiliklar bor. Bundan tashqari, axborot texnologiyalarining o‘zbek tilida joriy etish masalalarida qo‘shni davlatlardan oqsab qolayotganimiz rost. Uchinchidan esa ko‘chalardagi e'lonlar, peshlavhalar, ko‘chalarda ko‘zga tez tashlanuvchi yozuvlardagi nuqsonlar lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini o‘zgartirishni kun tartibiga qo‘ydi.

KUN.UZ: O‘tgan yillar davomida, turli tizimlar, turli tuzumlar davrida yozuvlar alifboda bir necha o‘zgarishlar bo‘ldi. Aholi bunday o‘zgarishlardan bezib qolishi ham mumkin, shu to‘g‘rida qanday fikrdasiz?

Shuhrat Sirojiddinov: O‘zgarishlardan bezib qolgani rost, chunki shu yuz yil davomida bir necha bor alifbo o‘zgartirilgani xalqning savodxonlik darajasiga ta'sir qilmay qo‘ymaydi. Ayniqsa, mustaqillik yillarida lotin yozuvidagi alifbosi ikki marta – dastlab, 1993 yilda, so‘ng ikki yil o‘tib yana o‘zgartirildi. 23 yil davomida tildagi nuqsonlarni to‘lig‘icha bartaraf eta olmayapmiz.

Bu birinchidan, qonun ijrosi ta'minlanmaganidandir. Bugungi kunda mazkur holat ko‘chalarda, xalq savodxonligida, shuningdek, tashkilotlarda haligacha ikki tilda ish olib borilishida yaqqol ko‘zga tashlanyapti. Albatta, bu ziyolilar o‘rtasida norozilik uyg‘otyapti. Biz bu borada prezidentning virtual qabulxonasiga yozilgan murojaatlarni ko‘ryapmiz, yoshlarning ijtimoiy tarmoqlardagi fikrlarini o‘qiyapmiz.

Ular shu chalkashliklar aniq qachon uzil-kesil hal bo‘lishini so‘rab, bizga e'tiroz ham bildirmoqda. Biz O‘zbek tili va adabiyoti universiteti vakillari bo‘lganimiz uchun ham shu kabi masalalarning nazariy yechimini topish uchun mas'ulmiz.

KUN.UZ: Endi to‘g‘ridan-to‘g‘ri alifbodagi ba'zi harflarni o‘zgartirishlarga oid ijtimoiy tarmoqda kechayotgan muhokamalarga o‘tsak. Savollar asosan O‘, G‘, Sh, Ch, ikki xil tovush uchun qo‘llaniladigan J harfi, alifboga C harfini kiritish haqida bo‘lyapti.

Shuhrat Sirojiddinov:  22 oktabrda o‘tgan o‘zbek tili va alifbosidagi muammolarga bag‘ishlangan konferensiyada biz shu sohadagi mutaxassislarni yig‘ib, alifboning turli talqinlarini muhokama qildik. Bugungi kunda alifbodagi o‘zgarishlar yuzasidan turli yo‘nalishdagi fikrlarga ega 3 guruh mavjud.

Birinchi guruh, mutlaqo alifboga tegmaslik tarafdori. Ikkinchi guruh esa alifbodagi faqat 4 harfni o‘zgartirish bilan kifoyalanishni taklif etishmoqda. Ya'ni bular (ko‘rsatadi): O‘, G‘, Sh va Sh. Ular yangi talqindagi alifbo bo‘yicha takliflarga ko‘ra quyidagicha o‘zgartirilyapti: Ŏ, Ğ, Ş va Ç.

Hali bu masalada so‘nggi qarorga kelingani yo‘q. Turli platformalar, ijtimoiy tarmoqlarda fikrlar o‘rganilmoqda. Masalan, O‘ harfini Ō yoki Ö shaklida ham qo‘llash taklif qilinyapti.

Uchinchi guruh esa tilimizda 6 unlini 9 unliga almashtirishni taklif qilishmoqda. Masalan, «bilan» so‘zidagi «i» harfi va «imon»dagi «i» harfi o‘rtasida farq bor, lekin bu yozuvimizda aks etmagan.

«H» va «X» harflarini bitta «H» harfi sifatida qoldirish tarafdorlar bir jihatni nazardan qochiryapti. O‘zbek tilida atrofdagi turkiy tillardan farqli ravishda forsiy va arabiy tillarining belgilari ko‘proq. «H» va «X» harflari farqlanadigan so‘zlar bor. Bu harf o‘zbek tili tabiatiga xos bo‘lgani uchun uni saqlab qolish tarafdorimiz.

«Ts» («Ts»), «S» harflari masalasida esa hali bahs oxiriga yetgani yo‘q.

Suhbat davomida Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat O‘zbek tili va adabiyoti universiteti rektori Shuhrat Sirojiddinov Sobiq Ittifoq tarkibidan chiqqan boshqa mamlakatlarning lotin yozuviga asoslangan alifbodan foydalanish borasidagi tajriba, Harakatlar rejasi bo‘yicha o‘zgartirilajak alifboning targ‘iboti va yangi tashkil etiladigan Til inspeksiyasi haqida ma'lumotlar bilan bo‘lishdi.