Alifboni tuzatish zarurati nimada? Professor Nizomiddin Mahmudov bilan suhbat

Unga ko‘ra, alifbodagi o‘, g‘ va sh harflarini 1993 yilgi shakllariga (õ, ğ, ş) qaytarish, ch undoshini esa lotincha c harfining aynan o‘zi, ya’ni dumsiz shakli bilan ifodalash ko‘zda tutilgan.

• O‘ o‘ — Õ õ
• G‘ g‘ — Ğ ğ
• Ch ch — S s
• Sh sh — Ş ş

Kun.uz muxbiri alifbo islohi bo‘yicha ishchi guruh rahbari, O‘zbekiston Fanlar akademiyasi O‘zbek tili, adabiyoti va folklori instituti direktori, Filologiya fanlari doktori, professor Nizomiddin Mahmudov bilan alifbo islohi borasida jamoatchilikni qiziqtirayotgan qator savollar bo‘yicha intervyu o‘tkazdi.

{Yii::t(}

O'tkazib yuborish 6s

O'tkazib yuborish

— Nizomiddin aka, bizga alifbo islohi nega kerak edi o‘zi? Qanday muammo sabab biz deyarli 30 yildan beri alifboni o‘zgartirish kerakligi haqida gapiramiz?

— Dunyo alifbolarida eng maqbul tamoyil bir tovushga bir harf degan tamoyil, keyingisi bir bo‘g‘in va bir belgi tamoyili, yana bir tamoyilda bir so‘z yoki tushuncha bir belgi degan qarash bor. Bizning amaldagi lotin yozuvi asosidagi o‘zbek alifbosida shu tamoyil ishlardi, ammo bir qancha harflar misolida yuqoridagi qoidalardan chekinilgan joylari ham bor. Xususan, ch va sh tovushlarini ifodalash uchun biz ikki belgidan foydalanamiz. Shuning o‘zi ham alifbo mukammalligini bir qadar pasaytiradi.

Ha, alifbomiz 30 yildan beri ishlatilyapti. Ammo uni bir belgiga keltirishning hech qiyin joyi yo‘q.

Hozirgi taqdim etilgan C (ch) harfi 1929-40 yillardagi o‘zbek alifbosida bor. Ch harfining metodik jihatdan maqbulmasligi shundaki, uning tarkibidagi C belgisi faqat shu harfda bor, bolaga notanish u. O‘quvchilar bir tovushni ifodalash uchun 2 ta harfni o‘rganishiga to‘g‘ri kelmoqda.

C belgisi boshqa joyda yo‘qligi uchun uning o‘zini bemalol ch sifatida qo‘llash mumkin, aytganimdek, oldingi alifboda ham bor edi.

Yangi taqdim etilgan Ş (sh) harfi ham o‘sha men aytgan alifboda bo‘lgan. Oʻ va Gʻ harflarining belgisi esa tutuq belgisiga o‘xshaydi, bundan tashqari uni kompyuterda chiqarish uchun bir nechta amal bajarishga majburmiz. Alohida belgi bo‘lib turgani uchun so‘zlarni bo‘lib turadi, estetik jihatdan ham maqbulmas.

— Alifbo islohoti bo‘yicha yangiliklarni o‘qigan vatandoshlarimiz bir fikrni ko‘p takrorlashmoqdaki, nega CH harfini ifodalash uchun taklif etilgan C belgisiga ham  SH'ni ifodalash uchun taklif qilingan Ş'dagi kabi alohida belgi (dumcha) qo‘shilmadi? Xo‘sh, nega shunday?

— To‘g‘ri, shunday qilsa ham bo‘lardi. Lekin yuqorida aytganimdek, bu belgi (C) shundoq ham alifbomizda bo‘sh turgan edi, boshqa vazifasi yo‘q. Alifbo bir yaxlit struktura. Bola shu bitta harf bilan tovushni ifodalashni o‘rganaveradi. Yevropa tillarida ham bu belgi (C) Ch'ni ifodalaydigan holatlar bor, deylik, cappuccino (kappuchino), italyan va boshqa tillarda ham bor bunday ifodalanish. Shuning uchun ikkilanishga hojat yo‘q bu bo‘yicha.

Bilamizki, «alifbo» degani arab alifbosidagi boshidagi ikki harfdan olingan, «alfavit» ham shunday. Turklar hozir «abj(c)» deb ishlatishadi buning o‘rniga. Bizga alifbo degan termin kirib bo‘lgan, bu tomonining ham zarar tomoni yo‘q.

— Alifbomizni kompyuter tiliga aylantirmoqchi ekanmiz, deylik,  alifbo belgilarini o‘zgartirmay, o‘sha qo‘sh belgili harflarni bir harakat bilan ifodalaydigan dastur qilish mumkinmidi yo‘qmi?

— Bu bo‘yicha ma’lumotni dasturlash sohasidagilar yaxshi biladi. Men bilganim bunga harakatlar qilindi, ammo biror natija ko‘rganim yo‘q. Hozirgi kirill yozuvidan lotin yozuviga o‘tkazish dasturlarida ham to‘g‘ri o‘girmaydi, boshqatdan qarab chiqish kerak bo‘ladi.

Kompyuter klaviaturasidagi yangi belgilar o‘rni ham taqdim etildi. Ba’zilar biz alifboni kompyuter uchun o‘zgartiryapmiz, deyapti, yo‘q unday emas, lekin hozir hamma joyda kompyuterlar ishlashini ham unutmaslik kerak. Shu tomondan qulaylikka harakatlar ham bor. Bir masala emas, bir nechta masalani hal qilish imkoni bo‘lyapti. Shuning uchun maqbul deb o‘ylayman.

— Alifbo o‘zgaradigan bo‘lsa, milliardlab pulimiz ketadi, undan ko‘ra maktab, kasalxona qursak bo‘lmaydimi, deganlarga qanday javob berasiz?

— Ha, shunday fikrlar ham bor. Ammo bunday fikrni ba’zilar tasavvuridagi sayozlik tufayli berishmoqda. Masalan, maktab darsliklarini oladigan bo‘lsak, ular 3-4 yilda yangilanadi. Darsliklar masalasida oldingidan ortiqcha mablag‘ sarflash bo‘lmaydi. Katta sinf o‘quvchilariga o‘qituvchi tushuntirib ketadi shu 4 harfni qanaqa yozishlarini. Vaqti kelganda darsliklar almashib ketaveradi. Pasport va shunga o‘xshash hujjatlar ham almashtirish vaqti kelganda o‘zgartiriladi. Hamma narsani birdan almashtirish kerak degan gap yo‘q. Amaldagi alifboni 30 yildan beri biladi odamlar, birdan yo‘q bo‘lib qolmaydi. Ko‘chalardagi yozuvlar, afishalar ham moddiy eskirib almashadigan payti kelganda yangi alifboda yozilaveradi. Qo‘shimcha xarajatlar bo‘lmaydi.

— Yangi alifbo bilan yangi imlo qoidalari ham ishlab chiqilsa kerak. Deylik, sentabr, oktabr kabi so‘zlar yozilishi qanday bo‘ladi? Vaqtida kirill qoidalaridan qochish uchun qilingandir bu imlo. Endi-chi, o‘zgarish bo‘ladimi?

— O‘zgarishlar bo‘lishi kerak. 1995 yilda tasdiqlangan imlo qoidalari bor. Unda sentabr, oktabr ko‘rinishida berilgan. Yaqinda katta imlo lug‘ati chiqardik. Bolaga sentabr, oktabr deb ayttirib bo‘lmaydi. Shuning uchun yangi imlo lug‘atida ikki shakl ham berildi bunday so‘zlarning. Alifbo yangilanishidan keyin bo‘ladigan imlo qoidalarida albatta sentyabr, oktyabr ko‘rinishida yoziladigan bo‘ladi. Shunisi to‘g‘ri bo‘ladi. Istisnoga ega bo‘lgan qoida qoida emas. Sentabr deb yozib turib, aktyor, rejissyor deb y qo‘shib yozib tursa, bu to‘g‘ri emas. Shuning uchun sentyabr, oktyabr ko‘rinishida bo‘ladi. Bunga o‘xshash chala imlolar hali ham bor. Shuning uchun bir nechta yangli imlo qoidalari bo‘ladi va bu muammolarga barham beradi.

Ilyos Safarov suhbatlashdi.
Tasvirchi va montaj ustasi – Asror Allamurodov.