Oruell aksiomasi: erk – qullikdir, bilimsizlik – kuchdir

Erkinlik ikki karra ikki to‘rt ekanligini ayta olishingdir.

Britaniyalik yozuvchi Jorj Oruellning antiutopik yo‘nalishda yozilgan «1984» romani dunyoning eng mashhur asarlari ro‘yxatiga kiritilgan. Asar o‘zbek tilida ham nashr qilingandan so‘ng o‘zbek kitobxonlari orasida tezda mashhur bo‘lib ketdi, asarni mutolaa qilish, u haqida fikr bildirish haqiqiy chellenjga aylandi. Harqalay, raqsga tushib, boshidan muzdek suv quyishdan ko‘ra, foydali va tartibli musobaqa boshlandi.

«1984» asarida o‘tgan asrning 80-yillarida Ummoniya (Angliya, Shimoliy va Janubiy Amerika, Avstraliya, Okeaniya, Janubiy Afrikaning umumiy nomi) mamlakatida hukm surgan siyosiy tuzum haqida so‘z boradi. Nom ham aynan voqealar sodir bo‘lgan yildan kelib chiqib tanlangandek. Kitobda tasvirlangan holatlar tarixiy dalillar bilan solishtirib ko‘rilganda esa real makon Sobiq sovet ittifoqi bo‘lgani, ingliz sotsializmi tushunchasi ostida kommunizm nazarda tutilgani, «1984» esa totalitar tuzum avj olgan palla — 1948 yil ekani (shunchaki raqamlarning o‘rni almashtirilgan) haqida o‘quvchida ehtimol paydo bo‘ladi.

Oruell dunyosida o‘quvchini jalb qiladigan narsa – asarning nomi. Dastlab, uning ishchi nomi «​Yevropadagi oxirgi inson»​ bo‘lgandi. Robotlashayozgan Ingsots jamiyatida yashayotgan, xotirasi, ongi, hissiyotlarini saqlab qolishga intilgan bosh qahramonni yozuvchi faqat tashqi ko‘rinishi odamsimon bo‘lgan maxluq emas, chin ma'nodagi Inson sifatida ko‘rsatishni istaydi. Kuchli ehtimol bilan aytish mumkinki, roman bu nomda ham hozirgidan kam shuhrat qozonmagan bo‘lardi.

Asar voqealari yuz bergan Ummoniyada yagona partiya, boshqaruvchi hokimiyat, jamiyat Ko‘zi mavjud. Ammo, u yerda tirik qonunlar yo‘q. Nimaiki partiya istaklariga uyg‘un bo‘lsa, shularning barchasi qonuniy. Uning manfaatlariga zid har qanday holat, xatti-harakat esa g‘ayriqonuniy. Mantiqan qaralganda, partiya – kishilar jamoasi, ya'ni asar bir guruh kishilar istagi amalga oshirilishi doimo qonuniy sanalgan Ummoniya haqida.

Partiyaning g‘oyalari matematik aksiomaga o‘xshaydi, uni qanday bo‘lsa, shunday qabul qilishga majbursan, nega va qanday qilib degan «o‘rinsiz» savollarga isbot talab qilinmaydi. Partiyaga shaxs emas, individ, ongsiz individ kerak.

«1984» asari uzoq yillar davomida (u 1949 yil chop etilgan) sovet makonida tarqalmaganini to‘g‘ri tushunish mumkin. Asar kapitalistlarning xuruji sifatida avtoritar rejimlar tomonidan inkor etilgan.

Unda tasvirlangan Ingsots (ingliz sotsializmi) jamiyatida bir necha vazirlik faoliyat yuritadi — Haqiqat vazirligi, Muhabbat vazirligi, Farovonlik vazirligi. Lekin biz qo‘llaydigan «ismi jismiga monand» tushunchasi shu nuqtada o‘z ma'nisini batamom yo‘qotadi: Haqiqat vazirligida haqiqatdan boshqa hamma narsa bor. Farovonlik vazirligi istalgan narsaga xizmat qilishi mumkin, faqat farovonlikka emas. Muhabbat vazirligining vazifasi esa muhabbatni tag-tomiri bilan yo‘qotish. Shunga qaramay, Ummoniyada faqatgina Katta Og‘aga nisbatan muhabbat bo‘lishi mumkin. «Katta Og‘aga itoat qilish — bari ular uchun sevimli mashg‘ulotlar».

Kundalik buyumlarning nomi ham partiyaning sharafini e'tirof etish uchun qo‘yilgandek go‘yo: g‘alaba sharobi, g‘alaba sigaretalari, g‘alaba uyi... Hamma narsa partiyaning mutlaq g‘olibligi nishonasi. O‘z navbatida, uy xarob ahvoldaligi, sharob jig‘ildonni qaynatishdan boshqasiga yaramasligi, sigaretalarning kayfni uchiruvchi achimsiq ta'mini tasvirlash orqali yozuvchi bu g‘oliblikning mo‘rtligiga ishora qiladi. Axir, bu sharoitda yashayotgan jamiyatda qilib, «o‘tgan yilga nisbatan oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-joy, uy anjomlari, doshqozonlar, yonilg‘i, kemalar – hamma narsa ko‘payadi». Ummoniyada faqat «jinoyatlar va aqldan ozishlar kamayib, yildan-yilga, daqiqadan-daqiqaga hamma va hamma narsa shiddat bilan yangi va yangi cho‘qqilarga ko‘tarilishi» mumkin. Shu zaylda har kuni «teleekran afsonaviy statistikani vulqonday otishda davom etadi».

Zohiran hammada va har joyda tuzumdan rozilik, hayotdan mamnunlik namoyon. Boshqa chora ham yo‘q, har qadamda teleekran va mikrofonlar ta'qib qiladi, «Katta Og‘a seni kuzatib turibdi» — uning nigohlaridan pana joy yo‘q, «bosh chanog‘ingning ichidagi bir necha santimetr kub xayoldan boshqa narsa senga tegishli emas». Bundan boshqa chora yo‘q: yiroqda tomlar orasida politsiya guruhi vertolyoti, hammasidan o‘tadigan Fikrlar politsiyasi fuqarolarni to‘liq nazorat qiladi.  

Botinan esa kishilarda tuzumdan norozilik kayfiyati hukmron. Lekin hech kim sir boy bermaydi. O‘taketgan ingsotsparast Parson ham tushida «yo‘qolsin Katta Og‘a!» deya xitob qiladi, bayroqbardorlik va shiorlarni qichqirib aytishda peshqadam bo‘lgan Juliya hissiyotlariga erk beradi, mamlakat yangi tilini ishlab chiqishda jonbozlik ko‘rsatadigan Saym ham dabdurustdan «yo‘qolib» qoladi.

Asar bosh qahramoni Uinston Smit Haqiqat vazirligida tarixni soxtalashtirish (aslida «bir safsataning o‘rniga boshqa safsatani to‘qib chiqarish») bilan mashg‘ul bo‘lsa-da, partiyaga isyon, Katta Og‘aga nafrat hissi bilan yashaydi, Juliya bilan ishqiy munosabatlar o‘rnatib, o‘z isyonini namoyish qilgandek bo‘ladi. Partiyaga qarshi tuzilgan maxfiy «Birodarlik harakati»ga qo‘shilishga intiladi, quyi qatlam — prollar bir kun kelib partiyani ag‘darishidan umid qiladi.

Asardagi eng ziddiyatli shaxs — O’Brayyen. Dastlab «Birodarlik harakati»ning tarafdori kabi ko‘rinsa ham, partiyaning ashaddiy rahnamosi, Fikr politsiyasi a'zosi. U partiya qarashlarini jon-jahdi bilan targ‘ib qilsa-da, ich-ichidan o‘zining nohaqligi-yu Uinstonning haqligini tan olayotgandek taassurot qoldiradi. U «gaplashsa bo‘ladigan yagona odam». Biroq, u hokimiyatning shunday qurilishi, jamiyat nazorat etilishiga rozi, shuning uchun O’Brayyen nohaqligini bila turib, o‘rnatilgan tartibni saqlashga urinadi. Jamiyatning xotirasi sust, kecha olqishlangan kishi to‘satdan yo‘qolib qolsa ham hech kimda savol paydo bo‘lmaydi, uni hech kim qidirmaydi. Negaki, barcha fuqarolar yo‘qolgan kishi allaqachon jisman yo‘q qilinganiga ishonadi. Ba'zan bunday kishilar sud zallarida paydo bo‘lib, kimgadir qarshi ko‘rsatma berish uchun «tirilib ketadi».

Jorj Oruell o‘z asari orqali, balki o‘tmishni tasvirlagan, balki kelajakni bashorat qilgandir. Kimdir nafrat daqiqasida nafratlanayotgan yoki nafratlanishga majburlangan bo‘lishi, ikki karra ikki besh deyishni istamagani uchun birov tirik murdaga aylantirilishi, ongsizlik holatidagi Parson esa bizga zamondosh bo‘lishi mumkin.

Kitobning oxiriga yetmay turib, o‘quvchida fikr uyg‘onadi: bizni hozir aldashmayaptimi? Balki, asar bilan tanishgan kishi statistika, keltirilayotgan yangiliklar, olamshumul marralar haqidagi hikoyalarga shubha bilan qaray boshlar. Oruell dahshatli, qayg‘uli voqealarni, shu bilan birga siz va bizga tanish haqiqatni tasvirlaydi. U kishilarni manqurt bo‘lmaslikka, fikrlashga, o‘z so‘zini aytishga chaqiradi, so‘z va fikr erkinligi mavjudligini eslatadi. ​

Kitobxon
Jorj Oruell, 1984