Afg‘onistonda tarix takrorlanadimi?

Garchi insoniyat tarixi jang-u jadallar tarixidan iborat bo‘lsa-da, urush va Afg‘oniston so‘zlari teng va egiz tushunchaday yangraydi go‘yo. Aslida, uzoq yillar davom etgan besamar urushning ayanch asorati bu. 29 fevral kuni AQSh va «Tolibon» o‘rtasida imzolangan shartnoma qilich bilan qazilgan bu tuproqlarda ham gul unishiga umid bergandi. Xo‘sh, bu umid qanchalar yashovchan? Afg‘onistonda chindan ham tinchlik o‘rnatildimi? Voqealar rivoji qanday davom etadi? Quyidagi maqolada Afg‘oniston bilan bog‘liq shu va boshqa masalalar yuzasidan atroflicha fikr yuritiladi.

Bitim najot retseptimi?

2001 yilda Afg‘onistonga kirib, o‘tgan yillar mobaynida ko‘zlagan maqsadlariga erisha olmagach, o‘zining xalqaro obro‘siga putur yetkazmaslik uchun AQSh 2020 yilning 29 fevral kuni Qatar poytaxti Doha shahrida toliblar bilan najot retsepti sifatida ko‘rilgan bitimni imzoladi.

Shartnomani AQSh nomidan AQSh prezidentining Afg‘oniston bo‘yicha maxsus vakili Zalmay Xalilzod va «Tolibon» nomidan Dohadagi siyosiy idora rahbari mulla Abdulg‘ani Birodar imzoladi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Islom Hamkorlik Tashkiloti, Yevropa Ittifoqi va qo‘shni davlatlar tomonidan imzolangan AQSh-Tolibon kelishuvi Afg‘onistonda hali uzil-kesil tinchlik o‘rnatildi, degani emas. «AQSh-Tolibon kelishuvi va AQSh-Afg‘oniston qo‘shma deklaratsiyasi bizga tarixiy imkoniyat yaratmoqda. Hukumatni birlashtirish va Afg‘onistonga ustuvorlik berish mamlakat kelajagi va ayniqsa, tinchlik uchun nihoyatda muhimdir», degan fikrlar ifodalangan mazkur bayonot AQShning Afg‘onistonni o‘z holiga qo‘yganini anglatadi.

«Tolibon» va'dasida turdimi?

Bitimdan so‘ng 24 soatdan ko‘p vaqt o‘tmay, Tolibonning afg‘on xavfsizlik kuchlariga qarshi 43ta hujumni amalga oshirgani haqidagi iddao va keyinchalik AQSh qo‘shinlarining Afg‘onistondagi vakili polkovnik Sonni Leggettning hukumat kuchlarini himoya qilish maqsadida «Tolibon»ga qarshi havo hujumini uyushtirgani haqidagi ochiqlama tinchlik bitimining mazmun-mohiyati va tomonlarning niyatlarini so‘roq ostiga qo‘ydi va jamoatchilikda chuqur tashvish uyg‘otdi. Afg‘oniston hukumati va «Tolibon» o‘rtasida muzokaralarga yo‘l ochish maqsad qilingani va muzokaralar yaqin orada boshlanishini aytgan AQSh Mudofaa vaziri Mark Esper esa «Tolibon» AQSh kuchlariga hujum qilmaslik haqidagi o‘z so‘zida turgani, ammo afg‘on kuchlariga qarshi zo‘ravonlikni kamaytirish bo‘yicha bergan va'dasini bajarmaganini bildirdi.

Kobul ma'muriyati va «Tolibon» o‘rtasidagi muzokaralar haqida «qorishiq signal»lar olganini ta'kidlagan Esper AQShning Afg‘oniston hukumatiga harbiy yordam ko‘rsatishda davom etishini ma'lum qilishi, shuningdek, imzolangan kelishuvda afg‘on xalqi, uning vakillari va hukumati uncha e'tiborga olinmagani bu jarayonda AQSh o‘z jonini saqlab qolish uchun uringani haqidagi gap-so‘zlarga sabab bo‘ldi.

Tinchlik o‘rnatishmi, chiqish chiptasi olish harakatimi?

Prezident Ashraf G‘ani hukumati uchun katta tahdid unsuri bo‘lgan va mamlakatning ko‘p qismlarida hukmronlik qilgan «Tolibon» bilan erishilgan tinchlik davrida Tinchlik Kengashi, shuningdek, Tinchlik vazirligi tashkil etilishi garchi muhim qadam sifatida ko‘rilsa-da, ushbu kelishuv kelajagini bir-biriga ishonmaydigan afg‘onlarning o‘ziga qoldirilishi ham qaysidir ma'noda tinchlik muzokaralarining ijobiy yakunlanishi haqidagi xavotirlarga sabab bo‘lmoqda.

Afg‘onistonda o‘tgan so‘nggi prezidentlik saylovida har ikkala nomzod ham g‘alaba qozongani afg‘on xalqi tinchlikni sog‘ingani, birlashgan va mustaqil Afg‘onistonni qo‘llab-quvvatlagani, ammo xalq mamlakatda parallel hukumat tuzishga bo‘lgan urinishlarga keskin qarshi ekanini bildirgan Pompeoning bayonotlari AQSh-Tolibon kelishuvi Afg‘onistonda tinchlik o‘rnatish maqsadida emas, AQShning mamlakatdan chiqish chiptasi olishi uchun qilingan, degan tezisni kuchaytirdi.

Urushni kasb qilib olgan guruhlarni kim ko‘ndiradi?

Garchi AQSh va «Tolibon» o‘rtasidagi muzokaralar ijobiy natijalarga olib kelgan bo‘lsa-da, Afg‘onistonni haqiqiy tinchlikka olib keladigan eng qiyin murosa toliblar, Kobul hukumati, afg‘on siyosiy partiyalari va boshqa afg‘on qurolli guruhlari o‘rtasida kechadi.

Boshqa qurolli guruhlar tomonidan AQShga hujum qilinishining oldini olish va bu majburiyatni bajarish uchun 40 yil davomida urush qilishni o‘z kasbga aylantirib olgan guruhlarni ko‘ndirish uchun beriladigan takliflar endilikda «Tolibon»ning mamlakat ma'muriyatidagi tashabbusi bilan bevosita bog‘liqdir.

2001 yil «Tolibon» hukumati qulaganidan beri ko‘p yillar davomida fuqarolik urushi maydoniga aylangan Afg‘onistonda to‘rtinchi prezidentlik saylovlari tugagan bir paytda, xalq orzu qilgan oshkora boshqaruv, tinchlik, barqarorlik va rivojlanish muhiti hanuz qo‘lga kiritilmadi. Xalq «Tolibon» hukumati ag‘darilgandan keyin o‘tkazilgan saylovlardan umidvor edi. Ammo bugungacha mamlakatda kutilgan taraqqiyot va barqarorlikka erishib bo‘lmayotgani xalqda saylovlarga bo‘lgan ishonchni so‘ndirdi.

Tinchlikning asosiy sharti nima?

Afg‘oniston prezidenti Ashraf G‘ani va Afg‘oniston bosh vaziri Abdulloh Abdullohning ikkisi ham saylovlarda o‘zi g‘olib chiqqanini ma'lum qildi. Saylovlarda korrupsiyaga yo‘l qo‘yilgani haqida mish-mishlar mavjudligiga qaramay, bir necha oydan keyin e'lon qilingan natijalarga ko‘ra, Ashraf G‘ani mamlakat prezidenti sifatida e'lon qilindi.  Bunga AQSh-Tolibon ittifoqining Ashraf G‘ani hukumatiga ratsioni sifatida qaralishi mumkin. Chunki yangi prezident bilan AQSh-Tolibonning kelishuvi va uning ustiga qo‘yilgan toshlarni siljitish orqali muvozanatni buzish AQShning eng so‘nggi istagidir. Shu sababli, yangi konstitutsiya, yangi hukumatni shakllantirish, prezident saylovlarini yangilash, ayollarning jamiyatdagi roli, xususan, «Tolibon» va jangchilarining demokratik jarayonga integratsiyasi kabi ichki muammolarini ko‘zda tutgan holda, afg‘onlarning bir stol atrofida jam bo‘lib  kelishib ketishi juda qiyin masaladay ko‘rinmoqda.

AQSh prezidentining Afg‘oniston bo‘yicha maxsus vakili Zalmay Xalilzod va «Tolibon» rasmiylari o‘rtasida boshlangan ikki tomonlama muzokaralar yakunidan so‘ng, «Tolibon»ning hukumat bilan bevosita muzokaralar olib borishi afg‘on hukumatining eng katta orzusi edi. 2019 yilda «Tolibon» va afg‘on kuchlari o‘rtasidagi urush strategik bo‘hronga duch keldi. Mazkur yilni tinchlik muzokaralari bilan o‘tkazgan AQSh va «Tolibon» nihoyat bir-birlari ustidan hukmronlik qilishga asoslangan psixologik urushni kelishuv yo‘li bilan ortda qoldirishga rozi bo‘lishdi. Ammo 2001 yildan beri «Tolibon»ning «qizil olma»si sifatida qabul etilgan AQSh va ittifoqdosh kuchlarining Afg‘onistondan butunlay chiqib ketishi tinchlikning asosiy sharti sifatida ko‘rilmoqda.

Shartnomasiz chiqib ketish ehtimoli Afg‘onistonda xaosga yuzaga keltirishi mumkin. Ammo AQShning toliblar bilan muzokaralar olib borishdan yaxshiroq tanlovi bo‘lmaganini ham ta'kidlash lozim. Qolaversa, «Tolibon» rasmiylarining Afg‘oniston hukumati bilan bir stolda o‘tirib, tinchlik muzokaralarini qabul qilishini AQSh va Afg‘oniston hukumati birligining toliblarga qarshi muhim yutug‘i sifatida baholash mumkin. Afg‘onistonning Tinchlik ishlari vaziri Salom Rahimiy AQSh va «Tolibon» o‘rtasida tinchlik bitimi imzolangandan keyin «Tolibon» va Afg‘oniston hukumati o‘rtasida to‘g‘ridan to‘g‘ri tinchlik muzokaralari o‘tkazilishi kutilayotganini aytdi. Ushbu yig‘ilishlarda ishtirok etish uchun delegatsiyalar ro‘yxati tayyorligini e'lon qilgan Rahimiyning «Biz Tolibon bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri tinchlik muzokaralarini boshlashga tayyormiz» degan bayonoti buning dalilidir.

Oson bo‘lmasligi aniq

AQSh prezidenti Donald Trampning «Tolibon» tomonidan zo‘ravonlik kamaytirilishi evaziga AQSh qo‘shinlarining olib chiqilishini ko‘zda tutuvchi tinchlik shartnomasini shartli ravishda ratifikatsiya qilgani haqidagi bayonoti tomonlarning tinchlikka jiddiy munosabatda ekanliklarini ko‘rsatdi. Biroq siyosiy rahbarlarning bayonotlaridan anglashiladiki, «Tolibon» bilan erishilgan kelishuvdan so‘ng, AQShning chiqib ketishi 14 oygacha davom etadi. Bu jarayon «Tolibon»ning inertligi bilan bog‘liq. Bu muddat davomida «Tolibon» va AQSh o‘rtasidagi kelishuvni sohada aks ettirish oson bo‘lmasligi aniq.

«Tolibon» avval AQSh bilan emas, balki afg‘onlar bilan tinchlik uchrashuvi o‘tkazishi kerakligiga ishora qilgan «Hizb-i islom» yetakchisi Gulbiddin Hikmatyor Afg‘onistondagi voqealar mamlakat aholisini tashvishga solayotgani, shuning uchun afg‘onlar o‘rtasidagi muloqot, eng avvalo, muammolarni hal qilish uchun muhim ekanini ta'kidladi. AQSh-Tolibon tinchlik kelishuvidan so‘ng Tolibon-Afg‘oniston muloqoti, Muvaqqat hukumatni o‘rnatish, nizolarni to‘xtatish va prezident saylovlarini yangilash kabi masalalar bo‘yicha kelishuvga erishiladimi yoki yo‘q, hozircha bu  noma'lum.

AQSh badal to‘lashi kerakmi?

Ilgari AQSh va «Tolibon» o‘rtasidagi kelishuv Afg‘onistondagi vaziyatni o‘zgartirmasligini ta'kidlagan Hikmatyor AQShning Afg‘onistonga bostirib kirishi natijasida minglab odamlar halok bo‘lgani va millionlab odamlar o‘z uylarini tark etishga majbur bo‘lganini eslatdi. Uning fikricha, Amerika Qo‘shma Shtatlari ushbu yo‘qotishlarning badalini to‘lashi kerak va bu narsa tinchlik bitimida o‘z ifodasini topishi lozim edi. Boshqa tomondan, Afg‘oniston Ijroiya kengashi prezidenti Abdulloh Abdulloh ham «Tolibon» bilan tinchlik muzokaralari faqat bitta shaxs va muassasaga tegishli emasligi, ushbu muzokaralar Afg‘onistondagi har bir kishini tashvishga solayotgani va shuning uchun tinchlik bo‘yicha yakuniy qarorni Afg‘oniston xalqi qabul qilishi kerakligini, «Tolibon» bilan tinchlik muzokaralarini olib boradigan delegatsiyalar ro‘yxatiga har bir partiya va bo‘lim vakillari ham kiritilishi shartligini ta'kidladi.

Bundan tashqari, AQSh-Tolibon tinchlik muzokaralarida Afg‘oniston hukumati orqada planda qoldirilganini, holbuki, «Tolibon»ning asosiy muammosi Afg‘oniston hukumati va xalqi bilan bog‘liq ekanini ta'kidlagan Afg‘oniston vitse-prezidenti Sarvar Donish «Afg‘on hukumatini, xalqini, davlat tashkilotlari va siyosiy partiyalarini orqa planda qoldirgan bitim tom ma'noda tinchlik keltirmasligi»ni  aytdi. Bu ham AQSh-Tolibon tinchlik bitimi, aslida, qaysi negizga asoslangani to‘g‘risida savolni o‘rtaga qo‘yadi.

AQSh Afg‘onistonni tark etishni istaydimi?

Tramp lavozimga kirishgan birinchi kundanoq «First America» shiori bilan AQSh qo‘shinlarini Afg‘onistondan olib chiqishni rejalashtirgandi. Biroq AQShning o‘sha paytdagi Tashqi ishlar vaziri Reks Tillerson va Mudofaa vaziri Jyeyms Mettis «Tolibon» hech qachon g‘alaba qozonmaydi, deb Trampni noto‘g‘ri yo‘naltirishdi. Maslahatchilar Trampni afg‘on hukumat kuchlarini qo‘llab-quvvatlash uchun yana minglab AQSh askarlarini yuborishga ko‘ndirishdi va o‘z muvaffaqiyatsizliklari uchun barcha aybni 2017 yilda e'lon qilingan yangi Afg‘oniston strategiyasi va Pokistonga to‘nkashdi.

«Tolibon» tinchlik muzokaralarini olib borishga majbur bo‘ladi, degan gapga ishontirilgan Tramp kun kelib o‘zi muzokara olib borishga majbur bo‘lishini anglaganda allaqachon g‘isht qolipdan ko‘chgan, AQSh oxiri ko‘rinmaydigan berk ko‘chaga kirib qolgandi.

Va nihoyat, Tramp Afg‘onistondagi AQSh qo‘shinlariga kutilmagan Shukrona kuni tashrifini o‘tkazdi. Uning «Tolibon bitim tuzmoqchi, bu amalga oshadimi, yo‘qmi, ko‘ramiz. Bitim tuzsalar ham, tuzmasalar ham biz uchun muammo yo‘q. Tolibon bilan kelishuvga erishmagunimizcha yoki uzil-kesil g‘alabaga qozonmagunimizcha Afg‘onistonni tark etmaymiz», degan gaplari tinchlik kelishuvining kelajagi porloqligiga ishonchni kuchaytiradi.  

Kelishuvga ko‘ra, agar Afg‘onistonda hamma narsa reja bo‘yicha ketsa, AQSh va koalitsiya kuchlari birinchi bosqichda may oyiga qadar 5000 askarni olib chiqib ketishi ko‘zda tutilgan. Shu asno 2021 yil bahorigacha Afg‘onistondagi qo‘shin butunlay evakuatsiya qilishi kerak. Biroq savol tug‘iladi: AQSh va koalitsiya kuchlari haqiqatan ham Afg‘onistonni tark etishni xohlaydilarmi?

Afg‘onistonda tarix takrorlanmasin

Afg‘oniston qamoqxonalarida xorijliklarni ham qo‘shib hisoblaganda 10-15 mingga yaqin «Tolibon» asirlari bor. Kelishuviga binoan, «Tolibon» qo‘lidagi ming nafar hukumat amaldorini ozod qilish evaziga «Tolibon»ning 5 ming a'zosi qo‘yib yuborilishi masalasiga Afg‘oniston prezidenti Ashraf G‘ani avvaliga qarshi chiqqandi.

Afg‘onlar o‘rtasida muloqotni boshlash sharti sifatida ushbu vaziyat qarshisida o‘z fikrni o‘zgartirgan Ashraf G‘ani 14 martdan boshlab 500 mahbusning, afg‘onlararo muzokaralar boshlanishi bilan esa har 15 kunda 500 mahbusning, jami 5 ming mahbusning ozod qilinishini taqvimga bog‘lashga qaror qilganliklarini ma'lum qildi. Bu bilan  prezidentlik inqirozi paytida ayirboshlash masalasiga avvaldan mayl bildirgan raqibi Abdulloh Abdullohga qarshi ustun pozitsiyaga ega bo‘ldi. 

Vetnam sindromi

Ichkarida ikkinchi Vetnam sindromi bo‘lishidan va uni yana bir bor o‘z xalqiga ko‘rsatishdan qo‘rqqan Tramp 2001 yilda terrorchi sifatida bombardimon qilingan va hokimiyatdan ag‘darilgan «Tolibon» bilan bir stolda o‘tirdi. Ya'ni Afg‘onistondagi 20 yillik urushning muvaffaqiyatsizligiga toqat qila olmagan prezidnt «Tolibon» bilan muzokara olib borish majburiyatida qoldi.

Teraktlar haftasi

O‘tgan vaqt davomida Afg‘oniston hukumati «Tolibon»ga mingdan ortiq asirni qaytardi, «Tolibon» esa atigi 105 nafar politsiyachi va harbiylarni qo‘yib yubordi. Natijada 11 may kuni hukumat tengsiz almashuvni to‘xtatishga qaror qildi.

Shu kunning o‘zida mamlakatda teraktlar boshlandi, Taia Maskan tumanida bir necha portlashlar sodir etildi.

12 may kuni Kobuldagi tug‘ruqxonaga hujum uyushtirildi. Kobulning g‘arbiy qismida joylashgan binoda kamida 24 kishi, jumladan, 18 ayol va ikki nafar chaqaloq halok bo‘ldi, yana 15 kishi turli darajada tan jarohatlari olgan.

12 may kuni Nangarhar provinsiyasida hududiy politsiya boshlig‘i Hoji Shayx Ikromning dafn marosimi vaqtida ham portlashlar ro‘y berdi va 32 kishi halok bo‘lib, 68 kishi yaralandi. Jarohatlanganlarning ko‘pchiligi og‘ir ahvolda va qurbonlar soni o‘sishi mumkin.

13 may kuni Afg‘oniston sharqidagi Paktiya provinsiyasidagi hujum oqibatida 5 kishi halok bo‘ldi. Mahalliy telekanal ma'lumotiga ko‘ra, avtomobil shossesida harakatlangan avtomobilga qarata o‘t ochilgan va 3 nafar politsiyachi hamda tinch aholi vakillaridan 2 kishi halok bo‘lgan.

«Tolibon» bu teraktlarga aloqadorligini qat'iyan rad etmoqda. Ayrimlar IShID ta'siridagi guruhlar «Tolibon» va hukumat o‘rtasida adovat qo‘zg‘ashga va tinchlik muzokaralari barbod bo‘lishiga erishishga urinayotganini aytmoqda.

Lekin mamlakat prezidenti Ashraf G‘ani bu xunrezliklarda «Tolibon» harakatini aybladi va tashkilotga qarshi harbiy amaliyot boshlashga buyruq berdi.

Bu holatlar AQShning toliblar bilan tinchlik bitimi chok-chokidan so‘kilib ketganini ko‘rsatmoqda.

Ta'kidlash joizki, AQSh va uning ittifoqchilari Afg‘onistonda olib borilgan siyosat bilan shu paytgacha tinchlik o‘rnata olishmadi. Natijada, Amerikaning 20 yillik aralashuvi Afg‘onistonga foyda emas, balki zarar keltirdi. Rossiya istilosidan so‘ng kelishmovchiliklar kelib chiqqan hukumat inqirozi bilan dastlab «Tolibon»ni, keyin esa xalqaro huquqni buzgan AQSh hamda xorijiy kuchlarga yo‘l ochgan mahalliy rahbarlarning zimmasiga yangi davrda tarix yana takrorlanmasligi uchun, avvalo, o‘tmishdan saboq chiqarish, intiqom jazavasi bilan harakat etmaslik kabi muhim vazifalar yuklanadi. Muhimi shuki, «Tolibon» bilan kelishuv ortidan mamlakatni tark etishning eng yaxshi imkoniyatini topgan AQSh va xorijiy kuchlarga qaramay, afg‘onlararo muloqot jarayoni «avval Afg‘oniston» shiori bilan boshlanishi kerak. Afg‘oniston va uning aholisini ozod qilish Amerika yoki boshqa bir davlatning vakolati yoki nazorati ostida bo‘lmasligi kerak.

Otabek Tillayev tayyorladi