Qirg‘izistonlik «avtoritet» uchun 5 mln dollar. AQSh nima uchun Bishkekdagi korrupsiyadan tashvishda?

Vashington uni «Bratskiy krug» a'zolaridan biri va yirik narkobaron deb hisoblaydi. Avvalroq Qo‘shma Shtatlar u qamoqxonadan chiqarib yuborilishi yuzasidan xavotirlarini bildirgandi.

Kolbayev 2012 yil fevralida AQShning Xorijiy aktivlarni boshqarish departamentining (OFAC) 13581-sonli buyrug‘iga binoan «Bratskiy krug» (Brothers' Circle) ro‘yxatiga kiritilgan. «Bratskiy krug» - xalqaro jinoiy tashkilot bo‘lib, uning tarkibidan Yevroosiyodagi bir necha uyushgan jinoiy guruhlar o‘rin olgan. Amerika maxsus xizmatlari ma'lumotlariga ko‘ra, bu tashkilot qurol-yarog‘ va narkotik moddalarning noqonuniy savdosi, shuningdek, odam savdosi va tovlamachilik jinoyatlari bilan shug‘ullanadi

«Kolbayevning narkotiklar sotuvchi tarmog‘i Markaziy Osiyo, Rossiya va Yevropadagi bolalarni zaharlamoqda», dedi Kolbayev qo‘yib yuborilganidan keyin AQShning Qirg‘izistondagi elchisi Donald Lu.

46 yoshli Qamchi Asanbek (Kolbayev) 2011 yildayoq AQSh moliya vazirligi tomonidan sobiq ittifoqdan bo‘lgan 10 nafar kriminal avtoritet qatorida «qora ro‘yxat»ga kiritilgandi.

Kolbayev ishi
Qirg‘izistonning yangi hukumati Kolbayevni xorijga chiqmaslik sharti bilan qo‘yib yuborgan. Dastlab uni sog‘ligidagi muammo tufayli axloq tuzatish koloniyasi qoshidagi shifoxonaga o‘tkazishgandi, keyin esa uyga ketishga ruxsat berishdi.

To‘rt oy muqaddam uning qo‘lga olinishi Qirg‘izistonda oktyabrdagi namoyishlardan keyin hukumat almashinuvi va Qirg‘iziston davlat milliy xavfsizlik qo‘mitasi rahbarligiga Qamchibek Tashiyev kelishidan keyingi ilk shov-shuvli hibs bo‘lgandi.

Mamlakatning yangi prezidenti Sadir Japarovning yaqin safdoshi bo‘lgan Tashiyev Qirg‘izistonni jinoyatchilikdan tozalashni va'da qilgandi.

Qamchi Kolbayev kriminal doiralarda 1990-yillardayoq tanila boshlagan, Qirg‘izistonda ikki marta qamoqqa hukm qilingan, dastlab ikki kishini o‘ldirishda ayblanib 25 yilga qamalgan, keyinroq yana uch yilga kesilgandi. Ammo u panjara ortida jami 7 yilnigina o‘tkazgan.

Birinchi safar u qamoqda olti yil o‘tirganidan keyin qochib ketgan va o‘ziga qarshi ayblovlar bekor qilinguniga qadar BAAda yashagan, ikkinchi marta esa u bir yil o‘tirgach, amnistiya bilan ozodlikka chiqarilgan.

Ma'lumotlarga ko‘ra, Kolbayevni 2006 yilda Moskvada jinoyat olami vakillari «qonundagi o‘g‘ri» sifatida tan olib, «toj kiydirishgan». U o‘shanda «Qirg‘iziston nazoratchisi» sifatida tayinlanadi va MDH hududidagi eng ta'sirli jinoiy avtoritetlardan biriga aylanadi. O‘sha vaqtda u qamoqdan qochib ketgani uchun qidiruvda edi.

Ammo Qirg‘iziston Ichki ishlar vazirligining o‘sha vaqtdagi rahbari Murat Sutalinov qirg‘izlar orasida birinchi «qonundagi o‘g‘ri» paydo bo‘lishining ijobiy tomonlarini ko‘rgandi.

«Endi, men o‘ylaymanki, Qirg‘iziston jinoiy olamida ma'lum darajada barqarorlik vujudga keladi - tartibsizliklar va bezorilar kamroq bo‘ladi», degandi 2006 yilda Sutalinov Regnum agentligida Kolya-Qirg‘izning «toj kiyishi»ga munosabatini bildirar ekan.

2020 yil oktyabrida Kolbayev hibsga olinib, Qirg‘iziston Respublikasi Jinoyat kodeksining 249-moddasi (Jinoiy tashkilot tuzish yoki unda ishtirok etish) bo‘yicha tergov ishlari boshlangan. Hibsga olish Milliy xavfsizlik davlat qo‘mitasi tomonidan amalga oshirilgan va jarayon videoga olingan.

Jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirish bo‘yicha jinoyat ishi doirasida hukumat Kolbayevdan 250 mln somni (3 mln dollar) qaytarishni talab qiladi. Ozod etilishidan oldin Kolbayev davlat xazinasiga 49,6 mln som (585 ming dollar) qaytargandi.

Japarov va Kolbayev
Talab qilingan mablag‘larning barchasi qaytarilgach, Kolbayevdan ayblovlar olinishi aniq emas.

Korrupsiyaga qarshi kurash - Sadir Japarovning yangi hukumatining e'lon qilingan asosiy maqsadlaridan biridir. Saylovoldi kampaniyasi davrida uning asosiy kuziri - korrupsionerlar va sobiq siyosiy elita tomonidan o‘g‘irlangan mablag‘larni iqtisodiy amnistiya yo‘li bilan qaytarib olish va'dasi edi.

Muxoliflari Japarovning o‘zini kriminal olam bilan aloqadorlikda, xususan, Kolbayev bilan do‘stlikda ayblashgan. Japarovning o‘zi bunday aloqa borligini rad etgan.

Dekabr oyidagi intervyularidan birida Qirg‘iziston prezidenti Kolbayev bilan tergov izolyatorida tanishib qolganini aytgandi.

«Tanishmiz. Bir-birimizni sirtdan taniymiz, bizni GKNB tergov izolyatorida o‘tirganimda yuzlashtirishgan. Men uni sirtdan bilaman. Ungacha u haqda faqat OAVdagi xabarlarda o‘qigandim. Tergovchilar bizni 2010 yilda bir ish bo‘yicha so‘roq qilishdi. O‘shanda biz bir-birimizga qarama-qarshi o‘tirgan holda tergovchilarning savollariga javob qaytarganmiz. O‘shandan keyin uni ko‘rmaganman», degandi Japarov.

Shu bilan birga, oktyabr oyidagi namoyishlar vaqtida qamoqdan ozod qilingan Sadir Japarov namoyishlar yetakchisiga aylangach, AQSh elchixonasi Qirg‘izistondagi jinoiy guruhlarning siyosatga aralashishi va saylov natijalarini hal qilishga urinishlaridan xavotir bildirgandi.

«Korrupsiya ramzi»
Kolbayev - 2020 yil oxirida GKNB tomonidan qo‘lga olinib, og‘ir ayblovlarga qaramay qamoqdan qo‘yib yuborilgan mamlakatdagi yagona taniqli shaxs emas. Rasmiylar Bojxona xizmati boshlig‘ining sobiq o‘rinbosari Rayimbek Matrayimovga ham shu kabi marhamat ko‘rsatgan.

Matraimov - Uyushgan jinoyatchilik va korrupsiya markazi (OCCRP), «Ozodlik» radiosi Qirg‘iz xizmati va Kloop.kg jurnalistlari tomonidan o‘tkazilgan bir necha shov-shuvli surishtiruvlarda asosiy figurant bo‘lgan. Surishtiruvlar mualliflarining tasdiqlashicha, Matraimov bojxonadagi korrupsiya orqali kamida 700 mln dollar pulni o‘zlashtirgan.

AQShning Qirg‘izistondagi elchisi bu surishtiruvni mamlakatda so‘nggi yillardagi eng muhim voqea deb atagan, ya'ni o‘tgan yil kuzidagi inqilob orqali mamlakatda hokimiyat almashinuvidan ham muhimroq.

2019 yilda surishtiruvlar natijalari e'lon qilingach, Matrayimov mamlakatda korrupsiyaning ramziga aylandi, poytaxtliklar aynan uning portretlarini ko‘targan holda korrupsiyaga qarshi mitinglarga chiqa boshlashdi.

Vaqt o‘tib bunday aksiyalardan yoshlarning muxolif harakati - «Reaksiya» shakllandi. Harakatga jalb qilingan yoshlar hokimiyatga yangi kuchlar kelishidan keyin har haftada konstitutsion islohotlarga qarshi va mavjud hukumatning qonuniyligi talabi bilan tinch marshlar o‘tkaza boshladi.

Avvalroq AQSh hukumati ham Matraimovni jinoiy javobgarlikka tortishga chaqirgandi, shuningdek, sobiq amaldor va uning rafiqasi «Magnitskiy ro‘yxati»ga kiritilgandi - ularning aktivlariga sanksiya qo‘llangan va ular qator davlatlarda inson huquqlari buzuvchilari sifatida talqin qilingan, ularning AQShga kirishi taqiqlangandi.

AQShning o‘sha vaqtdagi davlat kotibi Mayk Pompeo tvitterdagi sahifasida bu qarorni olqishlagandi.

«Men qirg‘izistonlik sobiq amaldor Rayimbek Matrayimov va uning rafiqasini korrupsiyada ayblayman hamda ularning Magnitskiy ro‘yxatiga kiritilishini mamnuniyat bilan qabul qilaman. Biz faqat birgalikda korrupsiyaga qarshi tura olishimiz va butun dunyo bo‘ylab inson huquqlarini buzuvchilarni javobgarlikka tortishimiz mumkin», deya yozgandi o‘shanda u.

Matraimovning o‘zi barcha ayblovlarni inkor etib keladi.

Mamlakatning avvalgi prezidenti ham jurnalistlarning surishtiruvlariga ishonmagan va uni qo‘lga olishga ko‘rsatma bermagan. Ammo namoyishlar vaqtida Sadir Japarov agar prezidentlikka saylansa, agar aybi isbotlansa Matrayimovni javobgarlikka tortishni va'da qilgandi.

Milliy xavfsizlik davlat qo‘mitasi xodimlari Rayimbek Matrayimovni 20 oktyabr tongida bojxona tizimidagi korrupsiya ishi bo‘yicha qo‘lga olishgandi. Tergov Matrayimov tomonidan davlat budjetiga keltirilgan zarar miqdorini 2 mlrd somga (24,7 mln dollar) baholagan. Sobiq amaldor bu mablag‘ni to‘lagan, shundan so‘ng uning mulkiga xatlov bekor qilingan.

Keyinroq sud Matrayimovni mamlakatni tark etmaslik sharti bilan qo‘yib yuboradi. Ammo to‘rt oy o‘tib u yana qo‘lga olindi, bu safar boshqa ayblov bo‘yicha - jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni yuvishda gumonlanib. Hozirda Matrayimov sog‘ligidagi muammolar tufayli xususiy klinikaga o‘tkazilgan.

Diplomatik sovuqchilik
AQShning Qirg‘izistondagi elchixonasi birinchi marta Matrayimov haqida munosabat bildirganida, qirg‘iz rasmiylari ushbu bayonotlarga tanqidiy yondashib, Qirg‘izistondagi vaziyatni mafiya haqidagi filmlar bilan taqqoslash o‘rinsizligini bildirgandi.

Bu ikki mamlakat o‘rtasidagi diplomatik munosabatlar avvalroq, 2020 yilda qamoqxonada 70 yoshida vafot etgan huquq faoli tufayli buzilgandi. U Qirg‘iziston janubida 400ga yaqin kishining o‘limi bilan yakunlangan etnik nizo vaqtida militsionerni o‘ldirishda ishtirok etishda ayblangandi.

AQSh BMT bilan birga sud qarori adolatsizligi va mahbusning ahvoli og‘irligi tufayli Qirg‘iziston hukumatidan Asqarov ishini qayta ko‘rib chiqishni so‘ragandi. Ammo hukmni qayta ko‘rib chiqish to‘g‘risidagi ko‘plab xalqaro talablarga qaramay, sudning Asqarovni umrbod qamoq jazosiga hukm qilish to‘g‘risidagi qarori uning o‘limigacha kuchda qoldi.

BMT ekspertlari o‘shanda Qirg‘izistonni inson huquqlarini mensimaslikda ayblagandi.

2015 yilda AQSh hukumati Asqarovni Inson huquqlari himoyachisi mukofotiga loyiq ko‘rganidan so‘ng, Qirg‘izistonning o‘sha vaqtdagi prezidenti Almazbek Atamboyev AQSh va Qirg‘iziston o‘rtasida 1993 yilda imzolangan hukumatlararo hamkorlik shartnomasini bekor qiladi.

Natijada Vashington Qirg‘izistonga moliyaviy ko‘mak hajmini qisqartiradi.

AQShning sobiq prezidenti Donald Trampning farmoniga ko‘ra, qirg‘izistonliklarning mamlakatga kirishi cheklanadi. Ma'lum vaqt davomida ular biometrik pasport yo‘qligi sababli AQShga immigratsiya bo‘lish yoki grin-karta lotereyasida qatnashish huquqiga ega bo‘lishmaydi. Bu cheklovlar AQShda yangi prezident Jo Bayden saylanganidan keyin bekor qilindi.