“Konstitutsiya ham eskiradi, shu bois u zamonga qarab o‘zgarib turishi kerak” - komissiya a’zosi

– Nega aynan hozir konstitutsiyaga yangi “qon” kiritish, uni isloh qilishga ehtiyoj tug‘ildi. Nima deb o‘ylaysiz?

– Sho‘ro davrida ham konstitutsiyamiz bor edi, lekin mustaqillikka erishganimizdan so‘ng yangi konstitutsiyani ishlab chiqishga majbur bo‘lganmiz. Sababi SSSRdan ajralganimizdan so‘ng bir kun ichida hamma qonunlarimiz yo‘qqa chiqdi. Milliy qonunchiligimizni qabul qilishimiz uchun esa asosiy qonun kerak bo‘lardi.

Dunyoda konstitutsiyaning modeli yo‘q. Mamlakat asosiy qonuni mana shunaqa bo‘lishi kerak degan tushuncha yo‘q. Shuning uchun O‘zbekiston konstitutsiyasini ishlab chiqishda ancha qiynalganmiz. Olimlar, mutaxassislar, parlamentimiz vakillari ancha qiyinchiliklarga duch kelishgan. Shunga qaramay bu vazifa bajarildi, ya’ni konstitutsiya yozildi, uni qabul qilganimizga ham 30 yil bo‘ldi. Bu davrda amaldagi asosiy qonunimiz o‘z vazifasini bajarib berdi, deb hisoblayman.

Mustaqillikdan keyingi 30 yil ichida O‘zbekiston bir joyda turgani yo‘q. Iqtisodiyotimizda o‘zgarishlar bo‘ldi, odamlarimiz o‘zgaryapti, siyosatimiz boshqa bo‘lyapti. Konstitutsiyaviy komissiya a’zosi sifatida shuni aytmoqchimanki, asosiy qonunimizga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish bo‘yicha 60 mingdan ziyod taklif kelib tushdi. Ularning orasida har xil takliflar bor. Ayrimlar tushunmasdan o‘zining shaxsiy masalasi bo‘yicha murojaat qilgan holatlar ham bor.

Shunaqa takliflar ham keldiki, oddiy fuqarolarimizdan mana shunday takliflar chiqqanini ko‘rib o‘zimiz ham hayron qoldik. Umuman olganda xalqimiz bu safar juda faol bo‘lganini alohida ta’kidlab o‘tishim kerak. Bundan juda xursand bo‘ldim. Bu – aholimizning huquqiy ongi va madaniyati ancha yuksalganining belgisi.

Mirzayusuf Rustamboyev, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan yurist, yu.f.d, professor

Shu o‘rinda ta’kidlab o‘tish kerakki, konstitutsiya dogma emas. U tirik qonun desam ham bo‘ladi, u albatta o‘zgarib turishi kerak. U eskiradi ham, shuning uchun ham konstitutsiya zamonga qarab, islohotlarimizga qarab o‘zgarib turishi kerak. Ya’ni yangi “qon” kiritib turish kerak.

Masalan, biz 1992 yili konstitutsiyani qabul qilganimizdan keyin o‘sha hujjat asosida boshqa qonunlarni ham qabul qilganmiz. Jumladan, Jinoyat kodeksini. SSSR vaqtidagi Jinoyat kodeksida chayqovchilik, ya’ni olib sotarlik uchun javobgarlik belgilangandi va bunday jinoyatni sodir etishda aybli deb topilganlar 15 yilgacha ozodlikdan mahrum qilinardi. Vaholanki, bu biznes, bu savdo. Jamiyatga buning qanday xavfi bor edi?

Mustaqil O‘zbekistonning Jinoyat kodeksini ishlab chiqayotganimizda ko‘pchilik aynan shu normani qoldirishni ham taklif etgan. Tasavvur qiling, chayqovchilikka doir norma qonunchiligimizda qolganida nima bo‘lardi? Qanday qilib iqtisodiyotimiz rivojlanardi?

Bundan tashqari, eski Jinoyat kodeksimizda “yashash maydoni qavatlari soni normalarini buzish” degan norma bo‘lardi. Har bitta fuqaro faqat bir qavatli uy qurishi mumkin edi. Bir kvadrat metr ortiqcha qursa, jinoiy javobgarlikka tortilardi. Qanday qilib bunday normalarni qoldirish mumkin edi?! Bu qonunlar o‘sha davrda O‘zSSR konstitutsiyasi asosida qabul qilingan. Demak, konstitutsiya o‘zgarib turishga muhtoj. Ilgari mantiqli ko‘rilgan normalar vaqt o‘tib mantiqsizga aylanib qolishi va bundan ko‘pchilik aziyat chekishi mumkin.

Prezident Shavkat Mirziyoyev bugungi kunda inson qadri eng oliy qadriyat degan tamoyilni ilgari suryapti. Birinchi o‘ringa inson, undan keyin jamiyat, so‘ngra davlat manfaatlari qo‘yilmoqda. Eski qonunlarimizda birinchi o‘rinda davlat manfaatlari turardi. O‘sha paytdagi JKni ochsangiz birinchi bobi “Davlatga qarshi jinoyatlar” deb nomlangan. Hozir buning aksi bo‘lmoqda, birinchi o‘rinda shaxsning huquq-manfaatlari inobatga olinmoqda.

– Konstitutsiyaga kiritish ilgari surilayotgan takliflardan biri sifatida qaysidir masala bo‘yicha inson va davlat manfaatlari to‘qnashadigan bo‘lsa, u inson foydasiga hal qilinishi aytilmoqda...

– Xuddi shunday. Konstitutsiyamizda mustahkamlab qo‘yilishi kutilayotgan normaga ko‘ra, tergov ketayotganda hamma dalillar to‘plangan bo‘lsa-yu gumonlanuvchi jinoyatni sodir etgani yuz foiz aniq bo‘lmasa, vaziyat gumonlanuvchi yoki ayblanuvchi foydasiga hal bo‘ladi. Davlat foydasiga emas.

Sir emas, ilgari bitta ariza bilan odamlar qamalib ketgan. Buni xalqimiz juda yaxshi eslaydi. Bu balo o‘sha paytlar ko‘p odamlarning boshiga yetgandi. Endi bunga 100 foiz chek qo‘yiladi. Yurtboshimiz Konstitutsiyaviy komissiya a’zolari bilan uchrashganda ham xuddi shunaqa takliflarni o‘rtaga tashladilar.

To‘liq suhbatni yuqoridagi video orqali tomosha qilishingiz mumkin.

Jamshid Niyozov suhbatlashdi.

Tasvirchi va montaj ustasi: Muhiddin Nido