O‘zbekiston | 14:47 / 26.09.2022
13697
11 daqiqa o‘qiladi

O‘zbekiston va rivojlangan davlatlar maktablaridagi farqlar - Shveytsariyadagi vatandosh mulohazalari

“Shaxsiy fikr va tajribamdan kelib chiqib aytaman, bizda maktabdanoq boshlanadigan yagona talab – so‘zsiz itoat. Xorijda totalitar itoat talab qilinmaydi”, deydi Shveytsariyada yashab, ilmiy ish qilayotgan hamyurtimiz Zarif Ibragimov.

Foto: KUN.UZ

Zarif Ibragimov 28 yoshda; Jizzax viloyatining G‘allaorol tumanida tug‘ilgan. U matematika yo‘nalishi bo‘yicha bakalavr bosqichini O‘zbekistonda, magistraturani esa Germaniyaning Kil universitetida o‘qigan. Ayni vaqt Shveytsariyaning Bern universitetida PhD yoqlamoqda.

Zarif doktoronturada tahsil olish bilan birga, universitetda o‘qituvchi yordamchisi (“teaching assistant) bo‘lib ham ishlaydi. Qahramonimiz sifatli maktab ta’limida nimalar muhim ekani, xorij tajribasi haqidagi fikrlari bilan bo‘lishdi.

Uning ta’kidlashicha, ta’limdagi sifat darajasi 2 ta eng asosiy omilga bog‘liq. Birinchisi ota-ona va oiladagi muhit bo‘lsa, ikkinchisi maktab va undagi ta’lim berish sifati hisoblanadi. Quyida Ibragimovning fikrlarini keltirib o‘tamiz.

Ota-onalar bolani ilk yoshidanoq ta’limga munosabatini shakllantirishi kerak

Chunki ota-ona bolaning tarbiyasi va ta’limga bo‘lgan munosabati bilan shug‘ullanishi mumkin, lekin berilayotgan ta’lim sifati yoki bolaning bilim darajasiga mas’ul bo‘lolmaydi.

Bu narsa haqida Yevropa va boshqa rivojlangan davlatlar, misol uchun, Yaponiya taraflarda juda ko‘p bosh qotirishadi. Bolani tarbiyalash, o‘qitish borasida alohida izlanishlar, ilmiy ishlar olib boriladi. Shularning ko‘pchiligidan xulosa qilib aytish mumkinki, turli mashg‘ulotlar orqali boladagi ta’limga bo‘lgan munosabatni ijobiy shakllantirib olish kerak.

Ya’ni bu yerda judayam yosh bolalarga ma’lum bir fanni o‘rgatish kerak emas, lekin bolaning qobiliyatini oshiradigan, uning miyasini tez fikrlashga o‘rgatadigan va shuning natijasida ularni ta’lim olishga ham qiziqtiradigan mashg‘ulotlar bor, shular bilan band qilib qo‘yish kerak. Chunki bola miyasining ishlash qobiliyati degan narsa bor, bu qancha erta ochilsa, ma’lum yoshga yetganda, fanlarni o‘zlashtirish boshlanganda o‘zining natijasini ko‘rsatadi.

Jamiyatimizdan kelib chiqib aytadigan bo‘lsak, 2-3 yoshli bolalarning qobiliyatlarini bizda juda ham past baholashadi. Bu yoshdagi bolalar uyda o‘zi bilan o‘zi ovora bo‘lib tursa yoki bog‘chaga borib tursa bo‘ldi. Buning ustiga o‘zbek ota-onalarimizga bolaning o‘qishi ko‘p holatlarda o‘qishga kirishiga 2 yoki 3 yil vaqt qolganda qiziq bo‘lib qoladi. Umumiy o‘rtacha aytganda, eng kamida 7-8-sinflarda ta’limga e’tibor qaratishadi. Ungacha esa “indama” degan gap bor.

Agarda bizda ham ota-onalarimiz farzandlarining ilk yoshidanoq qobiliyatini rivojlantirish uchun turli ishlar bilan band qilib qo‘yishsa, fikrimcha, juda yaxshi va ideal ish bo‘lar edi.

Maktabning vazifasi nimadan iborat?

Ikkinchi masala – maktabdagi muhit va undagi ta’lim sifati. Aytaylik, bir o‘quvchi 9-sinfga yetib keldi, endi o‘qishga kirishi kerak, o‘ziga kerakli fanlardan qattiq tayyorgarlik ko‘rishi kerak. Bu yerda maktablarning ota-ona oldida farzandlarini o‘qishga kiritib qo‘yishi kerak degan vazifa bormi yoki yo‘q? Shunday savol bor-da.

Aslida maktabning birinchi vazifasi – jamiyatga, xalqqa shaxs tayyorlab berish. Lekin bizning jamiyatdan va hozirgi vaziyatdan kelib chiqib gapirsak, maktablarimizning o‘quvchilarga ma’lum bir bilimni berish majburiyati ham bor. Busiz iloji yo‘q.

Bizda maktabdanoq boshlanadigan yagona talab – so‘zsiz itoat

O‘zbekistonda umumiy o‘rta ta’lim deyiladi, lekin bu ham ikkitaga, ya’ni boshlang‘ich va undan keyingi sinflarga bo‘linadi. Ko‘plab davlatlarda ham shunday bo‘linish bor, ularning ayrimid sistemalar biznikiga o‘xshaydi, ayrimida esa o‘xshamaydi. Davlatdan davlatga o‘tganda, bu narsalar farq qilib boraveradi. Umuman olganda, umumiy o‘rta ta’lim va bu ta’limning qaysidir qismi majburiy ekani hamma joyda bor, xuddi bizdagidek.

Farqlariga kelsak, maktab ichida yo‘lga qo‘yilgan o‘qitish tizimi boshqacha. Erkinlik masalasi… Shaxsiy fikr va tajribamdan kelib chiqib aytaman, bizda maktabdanoq boshlanadigan yagona talab – so‘zsiz itoat. “Mana shunday o‘tirishing kerak! Biz aytgan formani kiyib kelasan! Biz aytgandek tutasan o‘zingni!” Xo‘sh, endi ta’limdagi sifat-chi?

Shveytsariyada, masalan, totalitar itoat talab qilinmaydi. O‘quvchilar o‘qishidan tortib, o‘zini tutishigacha erkin. Albatta, darsga qatnashish, davomat masalalari ham bu yerda nazorat qilinadi, lekin O‘zbekistondagidek chuqur emas. Agar haqiqatda arzirlik sababingiz bo‘lsa, darsni qoldirishga haqqingiz bor. Bizda esa bu kabi narsalarga salbiy qarashadi.

Keyingi farqlar kattaroq sinflardan boshlanadi. Ko‘p holatlarda xorijda 9-sinfni bitirgan bolalar erkin. Ya’ni 14-15 yoshga yetganida o‘quvchi xohlamasa, maktabni davom ettirmasligi mumkin. Chunki ular ta’til vaqtida ma’lum kompaniyalarda amaliyot o‘tash va tajriba olish imkoniyatiga ega. Agar istashsa, o‘sha kompaniyalarga ishga o‘tib ketishi mumkin. Maktablar ham shunga moslashtirilgan. Aniqroq aytsam, ularda 9-sinfdan keyingi maktablar ikkiga bo‘linadi. Birinchisi doimiy ravishda qatnaydigan maktab bo‘lsa, keyingisi esa ma’lum vaqtlarda borib o‘qiladigan “vocational” maktablar hisoblanadi.

9-sinf bitiruvchilari o‘zi uchun birinchi darajali fanlar paketini tanlashi kerak

O‘qituvchining ishi doskaga borib, o‘zi reja qilgan narsani tushuntirib berib, o‘tirish emas, u qiziqmaydigan o‘quvchini qanday qiziqtirish kerakligi ustida bosh qotirishi kerak. Shuningdek, o‘quvchilarga fan va hayot o‘rtasidagi bog‘liqlikni ham ko‘rsatib berolishi muhim. Bolalarga bir fanni ko‘rsatib, “sen buni o‘qishing kerak, majbursan yoki o‘qishga kirish uchun zarur” deb emas, fanni o‘qishi yoki o‘qimasligi oqibatida nimalarni yutishi yoki yutqazishini, unga qanchalik muhim ekanini isbotlab berish kerak. Bu xoh maktab, xoh OTMda bo‘lsin.

Isbotlay olmasa, shunday tizim qo‘yilishi kerakki, bolalar bu fanni o‘qishmasin. Yuqorida bekorga, “vocational” maktablar haqida gapirib o‘tmadim, chunki ko‘p holatlarda 9-sinfni bitirgan bolani ota-onalar repetitorga beradi, maktab esa ularning nazdida xalal beruvchi va vaqtini oluvchi joydek. Shuning uchun 9-sinfni bitirgan bola o‘zi uchun birinchi darajali fanlar paketini tanlay olishi kerak. Qolgan fanlar ikkinchi darajali bo‘lishi zarur.

Misol uchun, o‘zini matematikada ko‘rmayotgan o‘quvchi matematikani o‘rganayotgan boshqa o‘quvchilar bilan bir xil tarzda darsga qatnab, uni o‘rganishi shartmas. Chunki yaxshi xorijiy til o‘qituvchisi, mutaxassisi bo‘lishi mumkin bo‘lgan kadrga keraksiz fanlar bilan xalaqit berayotgan bo‘lishimiz mumkin.

Sifatli ta’limda boshqaruv kadrlarning siyosati ham muhim

Maktabda sifatli ta’lim beradigan muhitni yaratish birgina o‘qituvchining qo‘lidagi narsa emas. Bunda endi maktabdagi kadrlar siyosati, direktordan tortib, o‘qituvchilarni tayyorlashga e’tibor qaratish kerak bo‘ladi. Bu – kattaroq masala.

Maktab direktorlarining vazifasi yoki ich-ichidan his qilib bajaradigan maqsadi nima? Mahalliy hokimiyatlardan keladigan topshiriqlarni o‘zi uchun birinchi darajali deb hisoblaydimi yoki oldiga kelib turgan qora ko‘zlarning olayotgan ta’lim sifatinimi?

Fikrimcha, maktab direktorlarini tashkiliy muammolari ko‘proq qiynaydi. Vaholanki, sifatli ta’limda boshqaruv kadrlarning siyosati ham muhim. Direktorlarni tanlab olish, ularning malakasi borasida ham qayg‘urish kerak. Chunki maktabga o‘qituvchilarni aynan rahbariyat, maktab direktorlari tanlab oladi.

Matfakni bitirgan matematikadan dars beroladi deganimas

O‘zim matematik bo‘lganim uchun bir misol keltiraman (bu taxminiy raqamlar, aniq statistik to‘g‘ri emas, shunchaki misol tariqasida aytaman): bitta universitetning matematika fakulteti, matematika yo‘nalishi bakalavriatini 200 nafar talaba bitirib chiqdi, deylik, ularning hammasini magistraturada o‘qishga yoki ilmiy ish qilishga salohiyati bo‘lmaydi. OTMning esa bu talabalarning hammasini ham ishga olib qolish imkoniyati yo‘q. Bu nima degani? Ularning katta qismi maktablarga o‘qituvchilikka ketadi deganidir. Ular uchun bu oxirgi chora bo‘lib qolmoqda.

Ertaga matematik professor bo‘lishi kerak bo‘lgan kadrni ham, matematikada bakalavrni bitirib o‘ziga boshqa sohani tanlamoqchi bo‘lganni ham, o‘qituvchini ham biz bir joyda bir xil sxemada tayyorlayapmiz. Bu qanchalik to‘g‘ri?

Fikrimcha, buning bir statistikasini qilish kerak, ya’ni o‘qituvchilarning qanchasi qayerlarni bitirib chiqqan? Shaxsiy tajribamga tayansam, maktabda aniq fanlardan o‘tadigan o‘qituvchilarning katta qismi yuqorida men aytgan ta’lim muassasalaridan chiqqan bo‘ladi. Pedagogika fakultetidan chiqqan bo‘lmaydi, chunki u yerdan asosan boshlang‘ich ta’lim uchun kadr chiqadi.

Pedagog kadrlar OTMda pedagog qanday bo‘lishi kerakligi, dars qanday o‘tilishi kerakligi ustida 2 yil shug‘ullanishi kerak. Qolgan vaqtlarda esa rivojlangan xorij davlatlarida sifatli ta’lim tizimi qanday yo‘lga qo‘yilgani, shular bilan tanishib borishi lozim. Biz bunday qilmay turib, yaqinda ishga kelgan o‘qituvchidan pedtexnologiya, zamonaviy ta’limni talab qilyapmiz. Bunday bo‘lmaydi.

Umuman olganda, menimcha, bu borada puxta tizim ishlab chiqilishi va ma’lum muddat to o‘zining mevasini bermagunigacha o‘qituvchilarga tegmaslik kerak.

Dilshoda Shomirzayeva tayyorladi.

Mavzuga oid