Kooperativ va fermerlar o‘rtasida qonuniy tuzilgan shartnoma e’tiborga olinmayapti. O‘roqda yo‘q, mashoqda yo‘q, xirmonda hozir bo‘lgan klaster esa bosqinchilik yo‘li bilan hosilni tashib ketishga urinmoqda. Hokimlik va prokuratura organlari negadir jabrlanuvchilar emas, “jabrlovchi”ni qo‘llayapti.
Dunyo tahdidlarga to‘lganini ko‘ryapmiz va faqat kuchli jamiyatlar bu chaqiriqlarga javob bera olishini tushunyapmiz. Kuchli jamiyat esa aksari o‘rta sinfdan iborat bo‘lgan jamiyat. Ya’ni o‘ziga to‘q va shu asnoda – ongli jamiyat. Bunday jamiyat shunday bir moddaki, u faqat adolat muhitida, qonunlar ishlaydigan, tartiblar hamma uchun barobar bo‘lgan muhitda yuzaga keladi.
Bizga investorlar kelishini istayapmiz. Chunki aynan investitsiyalar oxir-oqibat o‘sha to‘q, ongli qatlamni yuzaga keltiradi. Ammo ko‘p holatlarda hatto o‘zimizning ichki investorimizni avaylamayapmiz. Masalan, qishloq xo‘jaligimizga investitsiya kiritishni istaydiganlar topilyapti. Joylarda fermerlar o‘z pulini tikib, kooperativlarga birlashishyapti, paxta yetishtirishyapti. Biroq ular yetishtirgan hosilga ko‘z olaytirish holatlari kuzatilmoqda.
Jumladan, yaqinda Surxondaryo viloyatining Jarqo‘rg‘on tumanida bo‘ldik. Hududda fermerlar birlashib, kooperativ tuzgan. Ammo paxtasi ochilgach, unga ega chiqqan.
Farg‘ona viloyatining Uchko‘prik tumanida esa vaziyat yanada jiddiyroq: kooperativning paxtasini bosqinchilik yo‘li bilan olib ketishyapti. Fermerlar kooperativ bilan shartnoma tuzib qo‘yganiga qaramay, tegishli idoralar kelib, klaster bilan shartnoma tuzishni o‘z uslublarida “iltimos” qilishgan.
Umuman olganda, keyingi paytlarda bu kabi holatlar respublikaning boshqa hududlarida ham ko‘zga tashlanyapti – fermerlar klasterlarga “yem bo‘lmoqda”. Afsuski, bunday hollarda “qonun odamlari” bo‘lgan prokurorlar negadir jim turish yoki ikkinchi tomonni “qo‘llab yuborish” yo‘lini tanlayapti.
Kun.uz ayni shu masalada bir nechta mutaxassislar fikrlarini taqdim etmoqda.
Huquqshunos Abduvohid Yakubovga ko‘ra, kooperativning paxta hosilini zo‘ravonlik bilan olib ketish jinoyatdir:
— “Fermer xo‘jaliklari to‘g‘risida”gi qonunning 25-moddasiga asosan, fermer xo‘jaliklari ixtiyoriy ravishda birlashishlari mumkin. Demak, Uchko‘prik va Jarqo‘rg‘onda fermerlar shu asos hamda “Kooperatsiya to‘g‘risida”gi qonundan kelib chiqqan holda o‘zlarining uyushmalarini tuzishgan. Bu kooperativ fermer xo‘jaliklari bilan paxta xomashyosini sotib olishga shartnoma qilgan va uni sotib olishni boshlagan.
Avvalo, fermerlarning kooperativlarga birlashayotgani – ular o‘z huquqlarini tanib borayotganining isbotidir: klasterning og‘ir shartlarini rad etib, u bilan shartnoma tuzishmadi va o‘z cho‘ntaklaridan pul sarflab, paxta yetishtirishdi. Fermerda o‘z huquqi, haqi va dalasi uchun kurashish istagi paydo bo‘ldi. Bu katta gap. Ammo hokimlik, IIB hamda prokuraturadan vakillar kelib, fermerlar kooperativga sotgan paxta hosilini zo‘ravonlik bilan olib ketishdi, deyishmoqda.
Qonunsizlik shu darajaga yetganki, klaster hech qanday schyot-faktura, ishonchnoma va yuk xati bermagan. Qanday qilib ishonchnoma bermagan holda kooperativga o‘tgan hosilni zo‘ravonlik bilan olib chiqib ketadi? Bu jinoyat, talonchilik-ku. Prokurorga berib, jinoiy ish qo‘zg‘atish kerak desam, prokurorning o‘zi shu yerda turibdi. Kimga dardini aytsin fermer?
O‘zi yaqinda xalqaro maydonda paxtamizga qo‘yilgan sanksiyadan qutildik. Endi bu xabarlar ijtimoiy tarmoqlarda tarqalyapti. Bu holat davom etsa, nafaqat davlatlar, balki chet davlatlardagi nomdor firmalar ham qayta sanksiya qo‘llaydi.
Chorixon Qodirov, O‘zbekiston fermer, dehqon xo‘jaliklari va tomorqa yer egalari kengashi bosh huquqshunosi:
— Kooperativ qonuniy asoslarga ko‘ra faoliyat yurityapti. Fermer xo‘jaliklari ham qonuniy asoslarga ko‘ra shartnomalar tuzishgan. Demak, “Farg‘ona Global Tekstil” klasteri kooperativ paxtasini o‘zining omboriga qabul qilib olish talabini qo‘yishga haqli emas. Klaster manfaatini ko‘zlab, uning orqasida prokuratura va IIB xodimining turishi ham qonunchilikka zid. Shunday holatlar tasdiqlangan taqdirda, Bosh prokuratura tomonidan xizmat tekshiruvi o‘tkazilishi, vaziyatga oydinlik kiritilishi kerak. Negaki, shartnomaviy munosabatlar ishtirokchilarining qonuniy faoliyatiga prokuratura va IIB organlari to‘sqinlik qilgan.
Hozirgi holatda yosh bolaga ham ma’lum bo‘lib turibdi – kooperativ bilan fermer xo‘jaligi o‘rtasida shartnoma bo‘lsa, uchinchi tomon –klasterning shartnomaga aralashishga nima xaqqi bor? Shartnoma tuzish erkin va ixtiyoriy bo‘lishi kerak-ku. Ixtiyoriylik asosida tuzilgan shartnoma o‘z kuchida turibdi: fermer va kooperativ o‘rtasidagi shartnomaviy munosabatlar bekor bo‘lgan emas.
Kamoliddin Ikromov, “Agrobiznes assotsiatsiyasi” jamoat tashkiloti rahbari:
— “Uchko‘prik Agro Oltin Tola” kooperativi qanday vujudga keldi, degan savol tug‘iladi. O‘tgan 3 yil davomida tuman fermerlari klasterlar bilan ishlab foyda ko‘rishmagan. Ya’ni birinchi ikki yilda o‘g‘itlar va yoqilg‘i mahsulotlari qimmat narxlarda yetkazib berilgan. Uchinchi yilda esa umuman pullari to‘lab berilmagan. 20 nafar fermer birlashib, “Fergana Global” klasterini sudga berishdi hamda pullarini MIB orqali shu yil iyun oyi oxirida undirib olishdi. Mantiqan qaraydigan bo‘lsak, o‘zi bu klaster fermerlardan qarz bo‘lsa-yu, yana u bilan shartnoma qilish nima degani? Ustiga ustak, shartnomalarda narx ko‘rsatilmasa, o‘g‘itlar qimmat narxlarda berilsa.
Shundan kelib chiqib fermerlar birlashishning qonuniy yo‘llari bilan kooperativ tashkil etishgan va paxta ishlash zavodini ijaraga olishgan. Ishlar barcha standartlar va talablar asosida tashkillashtirilgan. Kooperativ paxtani yetishtirib, terimni boshlab va zavodga 1000 tonnaga yaqin paxta to‘planganida kimlardir hosilni olib ketishga kelib, turli da’volar qilmoqda.
Kooperativ 20 ta fermer xo‘jaligidan tashkil topgan bo‘lib, shundan 13 tasi bevosita kooperativga sarmoya kiritgan. Sarmoya kiritmagan 7 ta fermer xo‘jalikni ham kooperativ kerakli mahsulotlar bilan ta’minlagan. Kooperativ barcha fermerlar bilan shartnoma asosida ishlagan. Shartnoma qilgan va kooperativga sarmoya kiritmagan fermerlardan bittasi: “Men klaster bilan shartnoma qildim va menga klaster pul o‘tkazib berdi. Kooperativga topshirgan paxtamni qaytarib beringlar”, demoqda. Aslida bu paxta kooperativ mulki ekani aytilganida fermer prokuror va hokimlik vakilini chaqirib kelib, zo‘ravonlik bilan paxtasini olib chiqib ketyapti. Uning ortidan kooperativga sarmoya kiritmagan yana 6 nafar fermerga ham bosim o‘tkazilib, shartnoma qildirilgan hamda paxtasi hech qanday hujjatlarsiz olib chiqib ketilgan.
Sarmoya kiritmagan fermerlarning paxtasi olib chiqib ketildi. Ular qachondir kooperativning xarajatlarini qoplab berishar. Ammo hozirda kooperativga tegishli qolgan paxta hosilini ham olib ketishga urinish bo‘lmoqda.
***
Fermerning rejadan ortiq g‘allasini tortib olish, kooperativning mulki bo‘lgan paxta hosilini zo‘ravonlik bilan olib ketishga urinish...
Bu kabi holatlarning takrorlanishi yaqin yillargacha ko‘chasida oftob chiqmagan fermerlarning ishga bo‘lgan ishonchini, yerga bo‘lgan mehrini susaytirib yuborishi mumkin. Shu sababli ularning faoliyati faqat qog‘ozlarda emas, amalda ham huquqiy kafolatlanishi zarur.
Shokir Sharipov tayyorladi.
