Yirik paxta-to‘qimachilik klasteri Fergana Global Textile rahbari Muzaffar Razzoqov va Kun.uz jurnalisti o‘rtasida bo‘lib o‘tgan suhbat davomida O‘zbekiston qishloq xo‘jaligida sog‘lom raqobatning o‘rni, turfa xo‘jalik sub’yektlari bo‘lishi ahamiyati, fermerlarning ko‘ngilli ravishda kooperativlarga birlashishi qanday natija berishi borasida bahs qilindi, sovetlar merosi, Xitoy tajribasi, ma’muriy idoralarning qonunbuzarliklari tilga olindi.
— Qishloq xo‘jaligimizdagi hozirgi ahvolni skanerga tushirib bersangiz: hozir vaziyat qanday, yutuqlarimiz qanaqa va tuzatish kerak bo‘lgan holatlar haqida nimalar deysiz?
— Faoliyatimizni Farg‘ona viloyatida olib boramiz. Qishloq xo‘jaligi butun faoliyatimizning bir qismi xolos. Men doim o‘zim o‘ylagan, yuragimdan o‘tkazgan, so‘nggi 5–6 yil ichida o‘zimiz qilgan ishlarni aytishim mumkin, xulosani tomoshabin va tahlilchilar o‘zlari qilishadi.
Biz 2014-2015 yillarda qishloq xo‘jaligidagi vaziyatini ko‘rdik va hozirgisini kuzatyapmiz. To‘qimachilik sohasida 20 yildan beri ishlaymiz. Avval qishloq xo‘jaligiga aloqamiz bo‘lmagan, paxta tolasini sotib olganmiz. Keyin bilsak, qishloq xo‘jaligi jar yoqasida ekan, katta inqirozga uchragan. Ham moliyaviy, ham ekologik, ham ijtimoiy inqiroz.
Bilasiz, majburiy mehnat: farzandlarimiz, jiyan-ukalarimiz olti oylab dalada yurgan, majburiy mehnat bo‘lgan. Korrupsion ishlar juda ildiz otib ketgan edi. Misol uchun, paxta sanoat sohasidan paxta olish uchun bir necha odam bilan «so‘rashib yurishimiz» kerak edi. Shunda ham siz istagan 4 tip paxtani emas, «shuni olasan, jim o‘tirasan», deb berishardi. Bu eng katta muammo edi.
Bu inqirozni davlat rahbarimiz yaxshi tushunib yetgan. Mening shaxsiy fikrim – islohot qilish kerakligiga chin yurakdan xohish bildirilgan. «Nima qilsa bo‘ladi, qanday qilsa bo‘ladi?» deb kecha-yu kunduz o‘ylaganlar. Chunki agrar soha juda katta soha, ayniqsa paxtachilik, to‘qimachilik. Hozirgi tilda «klaster» deyiladigan narsa yuzaga keldi. O‘sha paytda to‘g‘ridan to‘g‘ri bizga aytganlar: «Senga xomashyo kerakmi, dehqonlarga xomashyo yetishtirishga yordam ber, bo‘lmasa o‘zingga yer ajratiladi, o‘zing paxtangni yetishtir, qil, o‘zingni ko‘rsat, manfaatdorlik paydo bo‘lsin».
Ya’ni shu klaster tizimini paydo qilishda prezidentimizning g‘oyalari – «manfaat paydo bo‘lsa, rivojlanish boshlanadi». 2017 yilda bir tumanga borganimizda, har istiqboldagi yil uchun reja 16 ming tonna bo‘lgan, hozir 24 ming tonnaga chiqardik. Bu degani, 1,5 barobar oshirdik, yer sahnasi o‘sha-o‘sha. Nimaning hisobiga?
Bizda manfaat bo‘lgan, shuning uchun harakat qilganmiz, faqat o‘zimiz emas, hamkor fermerlar bilan harakat qilganmiz. «Oborot»dan chiqib ketgan cho‘l yerlarni olganmiz, o‘sha yerga tomchilatish, yomg‘irlatish tizimlarini yaratganmiz. Don eksak, yomg‘irlatib sug‘oramiz, paxta eksak, tomchilatib. Bu tizimni Isroilning Netafim firmasi bilan qilganmiz. Ishonasizmi, o‘sha paytda 8-12 sentner chiqmaydigan cho‘l yerlardan hozir 42-43 sentner toza-sifatli paxta olyapmiz. Ya’ni juda katta o‘zgarish bo‘lgan, demoqchiman.
Hozir kim majburiy paxta tergani chiqadi? Qaysi maktab bolasi, qaysi talaba? Hech kim. Hammasini sof, ochiq, shaffoflik bilan uyushtiryapmiz. Bu chunki bizning manfaatimiz, oxir-oqibat to‘qimachilik mahsulotini biz sotamiz. Mahsulotni arzonga sotamiz desak ham bo‘ladi, lekin arzonga sotishga haqqimiz yo‘q, chunki mashaqqat bilan yetishtirilyapti. Yuridik audit biz qonuniy yo noquniy ishlayotganimizni tekshirishga keladi.
To‘g‘ri, ish bor joyda kamchilik bo‘ladi. Mana biz o‘zimiz yer oldik, kuchimizni sinab ko‘rdik. Eng zo‘r, eng ilg‘or agronom va fermerlarimiz bor. Ingliz tilida gaplasha oladi. Irrigatsiya sohasida ko‘p ishlar qila boshladik, chunki manfaat paydo bo‘ldi. Agar buni vaqtida qilmasak, paxta xomashyo bazamizdagi barqarorligimizni yo‘qotamiz. Bu degani bizning biznesimiz ham to‘xtaydi. Shuning uchun 2015 yildan keyingi 7 yil ichida qishloq xo‘jaligida katta o‘zgarish bo‘lgan. Lekin bunda to‘xtash mumkin emas, eng katta xavfimiz – islohotlardan to‘xtab qolish.
— Iqtisodiyotda raqobatga munosabatingiz va hozir qishloq xo‘jaligi sohasida raqobat muhitida ishlayapsizmi?
— Raqobat tarafdoriman. Raqobatchilik bor joyda sifat paydo bo‘ladi, g‘ayratingiz ortadi, ishtiyoq oshadi. Chunki sizning hamkoringiz, ya’ni raqobatchingiz sizdan yaxshi qilyapti, u ham odam, siz ham odam, odam qilgan ishni odam qiladi-ku. Bizning sohadagi raqobatchilik birinchi navbatda – dunyo raqobatchiligi. Eng kuchli dunyo kompaniyalari bilan raqobat qilishimiz kerak. Xitoy deydimi, Bangladesh deydimi...
— Bu tushunarli. Mahalliy miqyosga ko‘chsak. Mana siz bir korxona rahbarisiz, ma’lum bir hududda faoliyat yurityapsiz, o‘sha yerda sizga parallel faoliyat yuritadigan raqobatchi ham bo‘lishi kerakmi? Bunga munosabatingiz?
— Man faqat ochiqlik tarafdoriman. Siz aytayotgan bunday imkoniyatlarni davlatimiz yaratib bersa... Hech bo‘lmasa bir viloyat miqyosida... Tajriba sifatida yaratib bersa bo‘ladi... Balki keyingi bosqichda respublika miqyosida kirgazsa bo‘ladi. Men faqat raqobatchilik – sog‘lom muhit bo‘lishi tarafdoriman.
— Mana, mamlakatimizning ba’zi tumanlarida qishloq xo‘jaligi korporativlari paydo bo‘lyapti. Buyuk hodisa bu, negaki bu birlashmalar ko‘ngilli ravishda hosil bo‘lyapti, kimdir topshiriq berishi natijasida emas. To‘g‘ri, bu yerda ham hammasi zo‘r ketmayotgan bo‘lishi mumkin, lekin muhimi shuki, jarayon boshlandi – fermerlar birlashib, ya’ni o‘zaro ishonchga asoslanib, korxonalar tashkil etishyapti, shunga harakat qilishyapti. Shunga siz qanday qaraysiz?
— Bular mening raqobatchim emas. Mening raqobatchim – klasterlar. Menga misol uchun 50 ming tonna paxta kerak bo‘lsa, 13 ming tonnani klasterlarga aytaman, qolgan 37 ming tonnani bozordan sotib olaman yoki import qilaman.
«Kooperativ» ma’nosini men tushunmayman. Ingliz tilida sooperation degani hamkorlik, birgalashib shirkat tuzish degani. Bular jamoat xo‘jaligini tuzadi, rus tiliga tarjima qilsangiz «kolxoz» degani.
— Yo‘q, buning kolxoz bilan aloqasi yo‘q...
— Shuning uchun men tushunib olishim kerak, kooperatsiya nima degani? Men mohiyatini tushunmayman. To‘rt yildan beri ishlaymiz, fermerlar ishiga ich-ichigacha kirganmiz. Ular sherik bo‘lib bir ishni qilishmoqchi, to‘g‘rimi?
— Ha.
— Sherik bo‘lib, birgalashib zovurni tozalashganmikan yoki avtopark, MTP parkni sotvolishganmi?
— Biz bir narsani tushunib olaylik. Bu tashkilotlar, avvalambor, insonlar o‘rtasidagi ishonchga asoslanyapti va bu – endi kurtak olayotgan soha. Bu yerda ko‘ngilli birlashish yuz beryapti, bu yerda demokratiya hukm suradi, boshliq yo‘q, kooperativ – hamma teng bo‘lib faoliyat yuritadigan soha. Shaxsan men uchun bu buyuk hodisa: men siz bilan teng miqyosda ishlashga ko‘nayotgan bo‘lsam, demak sizga ishonyapman, siz ham menga ishonyapsiz. Holbuki, men boshqa bilan ishlashim mumkin edi, lekin sizni tanlayapman. Bu yerda ma’nan buyuk ish sodir bo‘lyapti. Kurtak otayotgan narsaga darrov «zovur qazi» deyish qanchalik to‘g‘ri?
Ko‘rgan bo‘lsangiz, yaqinda kichik film qildim, «Erkatoylar iqtisodiyotni barbod qiladi» degan. U yerda shu narsa haqida gap ketyapti, qaysidir bir tadbirkorlik sub’yektlari boshqalardan ajratilib, ularning maqomini yuqoriroq qo‘yib, hokimlar, ichki ishlar, prokuratura – hammasi ularga xizmat qiladigan bo‘lib qolsa, bu yerda muvozanat buziladi va juda katta ko‘ngilsizliklar kelib chiqadi. Aminmanki, siz qaysidir tadbirkorlik sub’yekti boshqasidan yuqori qo‘yilishini istamaysiz, to‘g‘rimi?
— To‘g‘ri.
— Endi kooperativ kurtak olayotgan paytda unga «zovur qazimayapsan» deyish noto‘g‘ri. Butun dunyo tajribasi shuki, tadbirkorlar ko‘ngilli birlashishi orqali hech qanday topshiriqlarsiz katta ishlar qilinadi, katta ijtimoiy muammolar hal qilinadi. Shu paytgacha qishloq xo‘jaligida hammasi topshiriq bilan bo‘lgan, sovet merosidan uzoqlashganimiz ma’nosida bu – hozir paydo bo‘layotgan kooperativlar – buyuk hodisa. Men sizdan soha vakili sifatida shunga munosabatingizni so‘rayapman.
— Bunday savol berishingiz juda xursandchilik men uchun. Siz 100 foiz haqsiz, alternativ, kooperativmi, klastermi, muhimi tanlov bo‘lishi kerak va raqobatchilik klasterlar, fermerlar, hammasining orasida bo‘lishi kerak. Ammo, xafa bo‘lmaysiz, o‘zimning fikrimni aytaman: bu – utopiya. Intilsa bo‘ladi, zo‘r, lekin bu men uchun utopiya.
— Nega?
— Masalan, takroriy ekinda, 6-8 oy vaqt paxtadan boshqa narsa ekishda birlashsa bo‘ladi, nega birlashishmagan? Hech kim takroriy ekinga «buni ekasan» deb buyruq bermaydi-ku? Nega ular birlashib MTP olishmagan? Manfaati bitta-ku bularning. Nasos stansiyalari, 20 ta ferma shu yerdan suv ichadi, nega shu paytgacha birlashib ta’mirlamagan? Biz 2 ta nasos stansiyani davlat xususiy sheriklikka olganmiz. Mulk davlatniki, biz uni ishlata bilishimiz kerak, ishlata olganimizdan keyin qilgan xarajatlarimizni fermerlarga, ya’ni suv iste’molchilariga sochib yuborishimiz kerak. Bilasizmi, qanaqa noroziliklar kelib chiqadi? «Biz hech qachon suvga pul to‘lamaganmiz», degan gaplarni eshityapmiz. Oxiri sarmoya kirgizib, eskirgan narsalarni almashtirib, hozir o‘n barobar xarajatni kamaytirib, fermerlarga «ey insonlar, bu suv, suvni olib kelish uchun shuncha energiya ketadi, xizmatini to‘langlar», deb tushuntirishga majbur bo‘ldim.
Shuning uchun aytyapman, bular aka-uka bo‘lsa ham birlashishi qiyin bo‘ladi. Birlashib biror narsaga erishish men uchun utopiya.
— Dunyo tajribasi bizga mutlaqo boshqa narsani aytib turibdi. Eng katta kompaniyalar, avtokonsernlar, elektron sohalar asoschilarining hammasi eng oddiy narsadan boshlab bitta katta jamoaga aylangan. Masalan, Bill Geyts atrofida do‘stlari bilan birlashib, kompaniya tashkil qilgan.
— Bill Geyts bilan ishlaydigan hamkorlari ko‘p bo‘lgan, egasi bitta bo‘lgan, hammasi ulushkor.
— Biz bitta narsaga to‘xtab qolmasligimiz kerak, kooperatsiya sizga ma’qul bo‘lmasligi mumkin, lekin uning xo‘jalik yuritish shakllari ko‘p, muhimi – bazaviy tamoyil shuki, tadbirkorlarning ko‘ngilli birlashishi zarur. Ko‘ngilli birlashishi orqasida katta-katta ishlar bo‘lganini biz dunyo miqyosida ko‘ramiz.
— Ular ko‘ngilli birlashsa ishlar buziladi-ku, ular bir-biriga raqobatchi fermerlar-ku? Qanday birlashadi raqobatchilik omili bo‘lsa? Yo‘lning narigi betida 45 sentner hosil olyapti, yo‘lning bu betida 20 sentner ham ololmayapti. Bular birlashishmaydi hech qachon.
— Bir qancha kooperativlar tuziladi, o‘zaro raqobat bo‘ladi – xo‘jalik yuritish sub’yektlari orasida raqobat bo‘ladi. Bu bozor iqtisodiyoti tamoyili ekanligini hamma tan olgan.
— Uyushishining iloji yo‘q, bular bir-biriga raqobatchi.
— Yo‘q, nega, ma’lum maqsadlarni ko‘zlab birlashishadi-ku? Bitta fermer qila olmagan ishlarni birlashib qilsa bo‘ladi, shu uchun birlashishadi. Bu endi umumqabul qilingan tamoyillar...
— Nazariy tomondan to‘g‘ridir, men sizga amaliy tomondan, haqiqiy sinalgan tomondan aytyapman. Siz intervyuning boshida aytdingiz, hozir O‘zbekistonning vaqti yo‘q, tez rivojlanishi kerak deb. Biz tez qadam tashlayapmiz. Bu eksperimentlarga vaqt yo‘q.
— Men buni eksperiment deb hisoblamayman, aslo. Chunki bu bozor tamoyiliga mos narsa: erkin qo‘ying, faoliyatini boshlasin, ertaga natijasini ko‘ramiz. Tamoyil shuki, bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiyotni erkin qo‘yish kerak.
— Mana iyunda yerlar dondan bo‘shaydi. Nimaga rivojlanishmayapti?
— Endi bu — bu yildan hosil bo‘lgan birlashmalar.
— Uch yildan beri shunday bo‘lyapti.
— Yo‘q, men kooperativni aytyapman. Kooperativlarning ho‘jalik sub’yektiga aylanishi – endi amalga oshayotgan jarayonlardan. Ularni har jihatdan qo‘llab-quvvatlash kerak. Chunki bu yerda bozor tamoyiliga mos jarayon boshlanyapti. Fermerlar tanlab, «mana shu insonlar bilan birlashaman» deb faoliyatini boshlayapti.
Shu paytgacha nima uchun qilinmadi deyapsiz. Qishloq xo‘jaligimiz juda noto‘g‘ri asoslarga qurilgani uchun: dexqonga erk bermaslik, eski sovet davridan qolgan, «insonni turtib turmasa, majburlamasa ishlamaydi» degan tamoyillarga suyanilgani uchun qishloq xo‘jaligimiz shu darajaga yetib keldi. Qishloq xo‘jaligidan juda ko‘p iste’dodli dehqonlar chiqib ketdi mana shu davr mobaynida. Nega? Chunki juda qiyin ahvolga solingan edi dehqon. Aksar asl dehqonlar chiqib ketdi, boshqa odamlar kirib keldi. Biz endi fermerlardan norozi bo‘lyapmiz, chunki uzoq muddat davomida asl dehqonlarni chiqarib yuborganmiz.
Endi teskarisiga harakat qilishimiz kerak. Dehqon yer bilan shug‘ullanishga qaytsin. Bu qiyin jarayon, lekin boshqa yo‘l yo‘q: yerni sevadigan, yerni tushunadigan, dehqonchilik qilish iste’dodi qonida bor kishilarni qaytarish kerak bo‘ladi.
Aholi zich hududlarda alohida yondashuv bo‘lishi kerak, insonlarning ichki salohiyatini yuzaga chiqarish ma’nosida. Aholimizda, qishloqlarda ham ma’lum foiz odamlar bor – ichida tadbirkorlik qilish talanti bor odamlar. Xalqimiz qadimdan iste’dodli bo‘lgan. Aholisi zich hududlarda yerlarni istifoda etish tizimi ko‘rinishi boshqacha tus olishi kerak, degan ma’noga urg‘u berib kelyapman. Agar biz aholisi zich hududlarda katta-katta qishloq xo‘jaligi korxonalarini tashkil qilsak, bu yerda iste’dodli insonlarning iste’dodi yuzaga chiqmay qolishi nuqtayi nazaridan yo‘qotish bo‘ladi.
— Fikringizga qo‘shilolmayman. Aholi zich joyda sanoat rivojlanishi kerak, butun dunyo siz aytgandek shu tomonga qarab rivojlanyapti. Bizning korxonada 5 500 nafarga yaqin odam ishlaydi. Biz ta’limga juda ko‘p pul ajratamiz, ingliz tilini o‘rganaman degan ishchilar bo‘lsa sarmoya kiritamiz, «IELTS topshirolmayapman, 100 dollar yo‘q», deyayotganlarga ham pul beramiz. Necha ball olganini so‘raymiz, 7,5 ball desa o‘qishga kira olishini aytamiz, oddiy operatorning bolasi. Yaqinda xursand bo‘ldim, qo‘riqlash xizmatida ishlaydigan yigit menga: «Ayolim oliy ta’limga kirdi-yu, shartnoma pulini to‘lashga mablag‘im yo‘q», deb xat yozyapti...
Mening fikrim: aholi zich joylashgan joyda ta’limni qanchalik o‘stirsak, insonlar o‘z qobiliyatlarini rivojlantirishiga shuncha imkoniyat bergan bo‘lamiz. Faqat qishloq xo‘jaligi bilan ish bitmaydi, qishloq xo‘jaligida yer men uchun juda falsafiy mavzu, bu yerda butun 35 mln aholining haqqi bor. Deylik, bir ish qilib, 100 mlrd so‘m soliq to‘laymiz, o‘sha bizning vatanimiz rivojiga qo‘shgan hissamiz. Shu orqali yo‘llar quriladi, oyliklar beriladi, shunday qilib rivojlanish bo‘ladi deb o‘ylayman.
Dubayni ko‘rdik, u yerda ishlab chiqarish deyarli yo‘q, u yerda faqat xizmat ko‘rsatish sohasi. Ularning paxtasi-yu boshqasi narsasi yo‘q, to‘g‘ri, nefti bo‘lgan, shundan to‘g‘ri foydalanib, vaziyatni umuman o‘zgartirib yuborgan. Ularning muhandislarini olaylik, soatiga falon pul to‘lanadi, bizda bu pul qurilmani ta’mirlashga ishlatiladi, endi o‘ylang, bizda ham o‘sha saviyadagi muhandislar chiqsa. Ular rivojlanishga qishloq xo‘jaligidan ko‘ra ko‘proq foyda keltiradi-ku? Yana bir bor aytmoqchiman, paxtachilik – men uchun qishloq xo‘jaligi emas. Bu gaz, neftga o‘xshagan sanoat xomashyosi. Buni ishlatib biz ko‘pgina odamga ish joyi tashkil qilamiz, soliqlar to‘laymiz, eksport qilamiz, bizga ishonib investitsiyalar keladi. Shu bilan biz sekin-sekin rivojlanib boramiz.
Haligi gapim esimdan chiqib qolibdi – 2015 yili paxtani sotib, 800 mln dollar eksport qilganmiz, hozirgi kunda 9 oy ichida to‘qimachilik sohasi 3,5 mlrd eksport qilgan. Yilning oxirigacha 4 mlrd dollarga chiqamiz, deyarli 5 barobar o‘sish bo‘lgan, o‘sha pul O‘zbekistonga kirgan, rivojlantirishga hissasini qo‘shgan. Mening o‘ylashimcha, to‘g‘ri, siz 100 foiz haqsiz, odam omilini, qobiliyatini rivojlantirishimiz kerak. Hamma narsa inson uchun. Biz ham korxonada tizim qilib yaratganmiz. Shunaqa sharoitlar bo‘ladi, kirayotganimda o‘rnilaridan turishadi, «turmanglar, ishlaringni qilinglar, keragi yo‘q turishni, men ham sizlarga o‘xshagan odam», deyman. Yangi g‘oyalar kerak.
— G‘oyaga talab ham o‘sha raqobat muhitida paydo bo‘ladi-da. Raqobat bo‘lmasa, g‘oya ham kerak bo‘lmaydi, chunki «minimum kelib turibdi». Misol uchun, raqobat bo‘lmasa, alternativ bo‘lmasa, siz bilan ishlashga kimdir majbur bo‘ladi va uning ham rivojlanishga stimuli yo‘q. Chunki faqat bitta klasterga borib ishlash kerak, kelib keyin dam olish kerak. Izlanish degan narsa umuman yo‘q.
Siz sanoat dedingiz. Qishloq xo‘jaligida qanchalik sub’yektlar ko‘p bo‘lsa, o‘sha sub’yektlar ertaga raqobat qilib, sanoatni ham yo‘lga qo‘yadi. Chunki stimul bor-da.
Xitoy tajribasini o‘rganib chiqdim, bu haqida film ham qilganman. Boshlanishi o‘shandan boshlangan: aholiga oz-ozdan yer berib, ularni sekin-sekin erkin qilish vositasida qishloq oyoqqa turgan, keyin shaharni o‘ziga ergashtirib ketgan. Dehqonlar ozgina boyigandan keyin, pulini sarflaydi, uy quradi va hokazo. Shu sabab Xitoy shaharlarida ishlab chiqarish qilishga stimul paydo bo‘lgan. Xitoy aynan shu bosqichlardan o‘tib, hozirgi holatiga yetib keldi. Xitoy rahbarlari kommunist bo‘lsa ham, shaxsiy manfaatning foydasini tushunib yetgan.
Korxonada ishlab, rejani bajarib, kelib uyda dam olish, to‘g‘ri, kimgadir yoqadi. Lekin hammaga emas-da. Aholining ma’lum bir qismida biznesmen bo‘lish istagi bo‘ladi. Aynan ularning evaziga Xitoy Xitoy bo‘lgan. Ularning kommunistik mafkuradagi rahbarlari ham buni tushundi, «shu to‘g‘ri ekan» deb hisoblashdi. Borib-borib, avval qishloq xo‘jaligi, keyin sanoatni erkin qo‘yish natijasida, qisqa davr ichra millionlab kichik va o‘rta korxonalar qishloq va shaharlarda hosil bo‘lgan. Millionlab!
Biz ham shu yo‘ldan borishimiz kerak, chunki xalqimizning xitoyliklardan kam joyi yo‘q, o‘zbek deymiz, o‘ziga o‘zi bek bo‘lishni istaymiz-da... Shuning uchun, buni stimullashtirish kerak, ma’muriy idoralar aralashuvini keskin cheklash kerak, boshqa alternativ yo‘limiz yo‘q.
— To‘g‘ri aytasiz, Yuriy Yusupov degan bir domlamiz bor, suhbatda bo‘lganman, ko‘p munozara qilganmiz. To‘g‘ri, biz ham liberal fikrda yurganmiz, o‘zimiz chet ellarda o‘qib ko‘rganmiz, lekin ishlab, jarayon ichida yurganda sezyapmizki, bazaviy muammolar bor, birinchi o‘shalarni bartaraf etishimiz kerak.
Oddiy misol – ishonchsizlik. Fermer deysizmi, oddiy ishchi deysizmi, odamlar ishonmaydi, o‘zgarishga ishonch yo‘qolib bo‘lgan. Misol, biz fabrika quryapmiz, «seni bunday ishga shuncha oylikka olamiz, shunday transport beramiz», desak, buning tagida nimadir bor deb o‘ylaydi, bizga ishonch yo‘q. Chunki tizim balki shunga oborib qo‘ygandir.
Men aytamanki, ana shu bazaviy – asosiy narsalarni uyg‘otishimiz kerak. Muhtaram prezidentimiz aytadilar: «Odamlar uyg‘onsin, fikrlashni boshlasin, sal tushunsin nima bo‘layotganini, o‘zining hissasini qo‘shsin, san yoshmisan yonimga kelib ishla», deb motivatsiya beradilar. Biz tayyormiz, qilyapmiz. Lekin ko‘p illatlarimiz bor. Ba’zilar «qayerdan shuncha pul topdi bu bola, kim bunga ishonib berdi?» deb aytadi. Bunga qanday qarashingiz kerak?
— Buning kelib chiqishiga adolatning yo‘qligi sabab. Ma’muriy idoralar – o‘zlari qonunni himoya qilishi kerak bo‘lgan idoralar muntazam qonunni buzib kelaversa, bu oddiy odamlar nima qilsin, kimga ishonsin? Kimga ishonishni bilmaydi. Sudlar to‘g‘ri qarorlar qabul qilishi kerak, hokimiyatdagilar, ichki ishlar qonundan chiqmasligi kerak, shundan keyin xalqda ishonch paydo bo‘ladi.
Siz aytayotgan narsaning sababi shu, shular oqibatida ishonchni yo‘qotdik. Endi buni qaytarish kerak. Avvalambor, ma’muriy idoralar o‘zlari uchun qonunni ustivor qo‘yib qo‘yishi kerak. Pulni yoki boshqa narsani emas. Shu narsaga erishsak, keyin siz aytgan ishonch hosil bo‘ladi.
— Bir yo‘li bor – bizga o‘xshagan korxonalar ko‘payishi kerak, shu korxonalar bo‘lsa, ancha-muncha ma’muriy idora bizga tazyiq o‘tkazishdan oldin o‘ylab ko‘radi. Chunki 5500 ga yaqin inson bizga bog‘liq. Bizni inqirozga olib kelsa, butun tuman inqirozga uchraydi. Yuqoridagi odamlar sonini 4 yoki 5 ga ko‘paytirasiz, hammasining uyida oilasi bor. Shu uchun biz – Yangi O‘zbekiston tadbirkorlari to‘g‘ri ishlasak, ishonch qaytadi. Odamlar sekin-sekin ishonib boryapti. Keyin «rost gapirar ekan, meni aldamas ekan, haqqimni berar ekan», deydi.
— Nima deb o‘ylaysiz, iqtisodiyotda insofga suyanib biror narsaga erishsa bo‘ladimi? Insof degani aniq bo‘lmagan narsa. Deylik, siz hozir ma’naviy har tomonlama yaxshisiz, halol-haromni tushunasiz, zulmni, oxiratni o‘ylaysiz, lekin boshqa sizga o‘xshagan hamkasablaringiz bor, ularning ma’naviy qiyofasi boshqacha. Demak, biz uning insofiga suyanib qololmaymiz-ku, to‘g‘rimi?
Demak, bu yerda «sistema sderjyek» – tiyib turish tizimi kerak. Shunaqa – tiyib turuvchi sog‘lom muhit bo‘lmasa, kishi o‘zining salbiy tomonlarini namoyon qiladi.
— 100 foiz qo‘shilaman, bunday hamkasblarimiz ham bor. Ular rivojlanmayapti. Yevropaning katta korxonalarida bitta prinsip bor, bu – barqarorlikni ta’minlash. Buni ijtimoiy barqarorlik deydi, ekologik barqarorlik deydi. Yevropalik hamkorlarimiz bizga «Ishchilaringning haq-huquqlarini qanday himoya qilgansan, isbotlab ber», deydi. Huquqini poymol qilyapsizmi yoki yo‘q, shuni isbotlashingizni talab qiladi, agar isbotlay olmasangiz hamkorlik qilmaydi. Bilasizmi, bular bizga qanday buyurtma berishadi? Yoki yaqinda Germaniyadan kelgan hamkorim bilan gaplashyapman, u menga: «Muzaffar, ikki yildan keyin sendan hech kim mahsulot olmaydi, O‘zbekistonning to‘qimachilik mahsulotini hech kim olmaydi, biz birinchilardan bo‘lamiz», deyapti.
Negaligini so‘radim. «Chunki sen suv tejaydigan texnologiyalarda ishlamayapsan, tabiatni o‘ylamayapsan, bu bizning prinsiplarimizga to‘g‘ri kelmaydi, biz bunga boykot qilamiz», deydi. O‘zi bir boykotdan zo‘rg‘a chiqdik, endi ikkinchi boykotga kirib ketib qolamiz. Bilasizmi, «sistema sderjyek» dedingiz. Meni shular uyg‘ontiradi, ko‘zingni och, deydi. Aytdim-ku, biz dunyo bozorida raqobatchilik qilamiz. Juda qiyin, qo‘pol qilib aytsak, «ona sutimiz og‘zimizga keladi». Juda qiyin, ayniqsa hozir shimolda nima bo‘layotganini hamma biladi, Yevropa sotuvni to‘xtatgan, bizga bir kg matoni sotish shunchalar qiyin... Undan tashqari, mana bu omillar bor: «sen barqaror rivojlanyapsanmi? Inson qadriga yetyapsanmi? Ekologiyani himoya qilyapsanmi?»
Nechtasi ana shunday deb kelyapti, men o‘zim ham shu narsalarni xohlayman, nima bo‘lsa ham bu bizning Vatanimiz – bolalarimiz, ularning bolalari yashaydi, Xudo xohlasa. Bu narsalarga e’tibor bermagan mahsulotni sota olmaydi, bankrot bo‘ladi. Chunki 90 foizi eksportga ishlaydi, ichki bozorga deyarli hech kim sotmaydi, sotgani ham kamdan kam.
Men endi to‘qimachilik sohasi bo‘yicha gapiraman-da. O‘ylashimcha, dunyo katta bir qishloq bo‘lib qolgan, hamma qayerda nima bo‘layotganini biladi. Qanday qilib rivojlanayotganini juda yaxshi biladi. Men aytyapman-ku, har kvartalda har kuni delegatsiyamiz bor. Har kvartalda kelib tekshirishadi. Biz ishonchli hamkormiz. Ishonch bo‘lmasa, biz bilan ishlamaydi, biz bilan ishlamasa inqirozga uchraymiz.
— Uchko‘prikdagi bo‘lgan vaziyat haqida sizdan so‘ramoqchi edim. Kooperativ tuzilgan u yerda, ulardan ham nima bo‘lganini eshitdik. Ular paxta yetishtiryapti, 5 may kuni fermerlar va kooperativ o‘rtasida shartnoma tuzilgan. Kooperativ tuzildi, lekin keyin xunuk voqealar yuz berdi: ma’muriy idoralar aralashib (bu isbotlandi), kooperativning paxtasi sizlarning korxonangizga olib ketilyapti.
— Bu savolingizga to‘liq javob berish uchun bu jarayonda ishtirok etgan boshqa hokimiyat vakillarini ham taklif qilish kerak. O‘zimdan kelib chiqib aytadigan bo‘lsam, biz hech kimni majburlaganimiz yo‘q, bizda vakolat ham, imkoniyat ham yo‘q. Ularga o‘xshagan tadbirkor odammiz. Lekin o‘sha kooperatsiya tuzilmasining davlat miqyosida o‘z tartib-intizomi bor, tushunishim bo‘yicha. Bular bo‘yicha tuman, viloyat, respublika bo‘yicha ular haqida bayonnomalr chiqishi kerak. Chunki bu ularga ko‘p narsalardan foydalanishga imkoniyat beradi, bu narsalarning hech qaysisi bo‘lmagan. Bu men bilganim. Mening vaziyatim qanaqa? Shartnoma tuzilgan biz bilan. O‘sha 20 tami yoki qanchadir fermer biz bilan shartnoma tuzgan.
— Bilishimcha, 5 may kuni fermerlar korporativ bilan shartnoma tuzishgan.
— Uni men bilmayman, korporativ bilan hech qanaqa yuridik, huquqiy aloqam, shartnomam yo‘q. Aytdim-ku, korporativ nimaligini o‘zim ham yaxshi tushunib yetgan emasman. Shartnomam bor, paxtani olib kirishdi. Biz chiqimlarining hammasini qoplab berdik, «nakladnoy»lar yozishdi, PKlar topshirildi, schyot-faktura qo‘yildi, eng asosiysi puli to‘landi, ular pulimizni qaytargani yo‘q, rozi bo‘lmasa, pulimizni qaytargan bo‘lardi yoki topshirmasdi, shu narsalar bo‘lgan. Qanaqadir tushunmovchilik bo‘lgan. Undan keyin nima bo‘ldi, biz undan bexabarmiz.
— Ming afsus, ming afsus, bizga kelayotgan xabarlarga ko‘ra (bu faqat Uchko‘prikdan kelmaydi, butun mamlakat bo‘yicha keladi), aynan o‘sha, bosimlar qilish orqali «maqsadga yetish» bizning milliy illatimizga aylanib olyapti. Ma’muriy idoralar qandaydir yo‘lini topyapti... Kuni kecha bir tadbirkor bilan uchrashdim, «biz tadqiqot o‘tkazyapmiz», deyapti, «biz bilmoqchimiz, nega hokimlar farmon-qonunlarni chekkaga surib qo‘yishyapti» mavzusida tadqiqot o‘tkazishyapti...
— Bizga ham qiziq juda.
— Menga ham qiziq. Bu material yaqinda chiqadi. Bu rivojlanishning tomiriga bolta urayotgan narsa. Aynan ma’muriy idoralarga kirib olgan ba’zi bir unsurlar mana shu narsani odatga aylantirib oldi va xalq bundan lol. Bu yoqda yaxshi qarorlar chiqyapti, bu yoqda esa bunaqa harakat. Xalq ongida ziddiyat paydo bo‘lib, tushunmay qolyapti.
Bilasizmi, bu – xalqning butun potensialini yo‘qqa chiqarish. Chunki psixologik jihatdan inson tushunishi kerak voqelikni va buning bo‘lmasligi inson ichidagi zaxirani yo‘qqa chiqaradigan narsa. Inson tushunsagina ichki salohiyati yuzaga chiqadi. Bu holat mamlakatimiz rivojiga juda katta salbiy ta’sir qilyapti.
Biz jurnalistlar nima qilishni ham bilmay qoldik: maqolalar yozyapmiz, filmlar qilamiz, ko‘rsatuvlar qilamiz, hatto bolalar tushunadigan darajada multfilmlar qilamiz. Shu ishni qilayotganlar, boshida turganlar tushunishi uchun, qay darajada mamlakatimizga ziyon yetkazishayotganini. Bundan keyin qanday vosita qo‘llashni bilmay qoldik... Shu mamlakatda yashayapmiz axir hammamiz, qarindoshmiz...
Ertamizda nima bo‘lishini bilmaymiz, kelajagimizni hech kim kafolatlamagan! Millat birlashishi kerak. Lekin birlashishga omil bu – adolat. Adolat bo‘lishi kerak, o‘sha adolatni himoya qilish vazifasi yuklab qo‘yilgan insonlar o‘z ishini bajarishi kerak, xalqning pulidan oylik olyapti. Xalq xizmatkor qilib qo‘yibdi ularni, xalqning xizmatini qilishi kerak. Buning o‘rniga bunday narsalar yuz berib turibdi...
— Bizning ham savollarimiz ko‘p... Lekin fikrimcha, bu rivojlanish xarajatlari. Zudlik bilan islohotlar kerakligi ko‘rinyapti. Vaziyatni o‘zgartirmasak yana qiyinchilikka uchraymiz, siz aytgandek dunyo bizga qarab, bular qachon rivojlanar ekan, deb kutib o‘tirmaydi hech qachon. Muhtaram prezidentimizning gaplari bor: «Tashqaridan birov kelib, «ma, rivojlan», deb, qilib bermaydi, hammasi o‘zingning qo‘lingda». Sizning gaplaringizga 100 foiz qo‘shilaman, siz islohotlarga da’vat qilyapsiz.
Shokir Sharipov suhbatlashdi
