Haaga orderi Putinga qanday tahdid soladi? Ekspertlar izoh berdi

BBC Kopenhagen universitetining xalqaro huquq bo‘yicha ekspertlari Gleb Bogush va Kevin Yon Heller bilan shu mavzuda gaplashdi. Quyida ushbu ish bo‘yicha asosiy savollar va javoblar keltiriladi.

XJS tomonidan Putinni hibsga olish to‘g‘risida order berilishi Rossiyaning amaldagi prezidenti daxlsizligiga qanchalik mos keladi?

Huquq nuqtayi nazaridan, Xalqaro jinoiy sud uni hibsga olishga order berishiga hech qanday to‘siq yo‘q: XJS a’zo mamlakatlari orderni bajarishi shart. Va agar Putin ularning hududiga kelsa, ular uni sudga topshirishi kerak. Ammo yuridik majburiyatlar boshqacha, davlatning harakatlari - boshqacha bo‘lishi mumkin, deydi ekspertlar.

XJSning bunday vaziyatlar uchun pozitsiyasi avvalroq Sudanning o‘sha vaqtdagi prezidenti, ommaviy qirg‘inlarda ayblangan Umar al-Bashir ishi bo‘yicha apellyatsiya palatasi qarorida bayon etilgan edi. Unga ko‘ra, davlat rahbari xalqaro sud qarshisida daxlsizlik huquqiga ega bo‘lmaydi, alohida davlatlar o‘rtasidagi hamkorlik masalalarini esa o‘sha mamlakatlarning o‘zlari hal qilishlari kerak bo‘ladi.

Ammo davlatlararo munosabatlar doirasida davlat rahbarlari shaxsiy daxlsizlikka ega, ya’ni u lavozimda qolar ekan va uni davlat rahbari deb tan olisharkan, boshqa davlat uni hibsga olmaydi. Ya’ni bu hamisha vaqt masalasi bo‘lib qoladi, hozir esa XJS qarorini ijro etish deyarli imkonsiz ish.

Agar amaldagi davlat rahbari bir tomondan XJS oldida majburiyatlari bor, boshqa tomondan daxlsizlik bilan bog‘liq majburiyatlarga ega bo‘lgan davlatga kelsa, bu davlat hukumati nima qilishi kerak?

Bu masala bo‘yicha bir yechimga kelinmagan.

Tarixda XJS tomonidan hibsga olish to‘g‘risida order bo‘lgan bo‘lsa-da, amaldagi davlat rahbarini sudga topshirish bilan bog‘liq pretsedent kuzatilmagan. Ammo gumonlanuvchi o‘z xohishi bilan XJS qarshisiga kelishi ikki bor ro‘y bergan - bular Keniya prezidenti va vitse-prezidenti.

«Shunday ekan, Putin ham boshqa istalgan gumondorlar qatori ixtiyoriy ravishda sudda paydo bo‘lishi nazariy jihatdan mumkin. Bu uning hibsga olinishi ehtimolidan ko‘ra fantastikroq variant emas», deb hisoblaydi Bogush.

Ya’ni, agar Putin XJS yurisdiksiyasini tan olgan davlatdagi xalqaro forumga yo‘l olsa, u hibsga olinmaydimi?

Buni davlatning o‘zi hal etadi.

Xalqaro jinoiy sud yurisdiksiyasini qabul qilgan Rim statuti a’zolarida (ular qatorida masalan Tojikiston ham bor) orderni ijro etish - gumonlanuvchini hibsga olish va uni sudga topshirish majburiyati bor. Ammo XJSning o‘zida davlatni bu majburiyatni bajarishga majbur qiladigan qandaydir vosita yo‘q.

Putin uchun xavflar baribir mavjud, chunki mamlakatlarning XJSning hibsga olish to‘g‘risidagi orderini ijro etish majburiyati bor. Ammo, masalan, XJS 10 yildan oshiq vaqt muqaddam Sudanning o‘sha vaqtdagi prezidenti ommaviy qirg‘inda ayblangan Umar al-Bashirni hibsga olish to‘g‘risida order chiqarganidan keyin ham u turli mamlakatlardagi tadbirlarda, jumladan Rim statuti a’zosi bo‘lgan mamlakatlardagi tadbirlarda, Afrika ittifoqi sammitlarida ishtirok etdi. Uni hozirga qadar hech kim hibsga olmagan.

O‘z o‘zidan tushunarliki, Putinni ham kimdir hibsga olishi va uning o‘zi ham endi «xavfli» mamlakatlarga borishi dargumon. Ammo xalqaro huquqqa ko‘ra Rim statutiga a’zo bo‘lgan mamlakat XJS bilan hamkorlik qilishi kerak bo‘ladi.

Agar Mariya Lvova-Belova XJSni tan oladigan mamlakatga borsa, hibsga olinadimi?

Ha.

Rossiya XJSni tan olmaydi, shunday ekan uning vakilini javobgarlikka tortish mumkinmi?

Ammo hech kim, Rossiyada masalan, Niderlandiyaning Rossiya organlari tomonidan ayblangan fuqarosi hibsga olinishi mumkinligiga shubha qilmaydi, deya eslatadi Bogush.

Agar bir davlat shunday huquqqa ega bo‘lsa, Ukraina o‘z yurisdiksiyasini o‘tkazgan Rim statutiga a’zo 123 davlat ham shunday qilishi mumkin, deb hisoblaydi u.

Bu holatda jinoyat Ukraina hududida sodir etilgan, Ukraina buning uchun hukm chiqarishi mumkin. Shu bilan birga, Ukraina o‘z tashabbusi bilan ixtiyoriy ravishda vakolati va huquqlarini xalqaro sudga topshirgan. Buning uchun Xalqaro jinoiy sud a’zosi bo‘lish shart emas.

Unda hozir XJS orderining nima keragi bor edi?

Hellerning aytishicha, XJSning bu qarori ahamiyati Putinning sudga tortilish ehtimoli emas, balki qarorning ramziyligidadir.

Ko‘rinib turibdiki, yaqin vaqtlar ichida Putinning qo‘lga olinishi o‘ta xayoliy ssenariy. Agar u o‘zini xalqaro sudga topshirmaydigan «do‘stona» mamlakatlarga tashrif buyursa ham. Hellerning taxmin qilishicha, ammo endi uning dunyo bo‘ylab harakatlanishi hozirgiga qaraganda murakkablashadi.

«Davlat rahbarini hibsga olishga order berish - o‘z oqibatlariga ega bo‘lgan jasoratli qadamdir, - deya ishonch bildiradi u. - O‘ylaymanki, Putin endi kamida G‘arb mamlakatlari orasida quvg‘undi maqomida bo‘ladi. Bu order shuningdek Janub davlatlarining Putin bilan ishlashga tayyorligiga ta’sirini ko‘rsatishi ham mumkin».

«Daxlsizlikni jazosiz qolishni kafolatlaydi, bu [prezidentni] javobgarlikdan ozod etadi deb hisoblamaslik kerak, - deya qayd etadi Bogush. - Davlat rahbari immuniteti va XJS yurisdiksiyasi bilan bog‘liq faqat protsessual ziddiyat bor. Shu bilan birga xalqaro jinoyatlarga universal taqiq ham mavjud. Xalqaro sud shunchaki insoniyatning agenti hisoblanib, insoniyat bu infratuzilmadan foydalangan holda asosiy normalarni buzganlarni javobgarlikka tortadi. Immunitet odamni uning nazoratidan xoli qila olmaydi».