Zo‘ravonlikni "oqlovchi" udum: olib qochilgan qizlarni nimalar kutadi?

{Yii::t(}

O'tkazib yuborish 6s

O'tkazib yuborish

“Kavkaz asirasi” filmida “qadimiy, juda go‘zal odat” deb ta’rif berilgan udum haqida eshitgansiz, albatta. Chindan ham Kavkaz, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Qoraqalpog‘iston kabi o‘lkalarda kelin o‘g‘irlash odati, ya’ni qiz olib qochish udumi bor.

Buni qozoq kardoshlarimiz “qiz alib qashuv”, qirg‘izistonliklarda esa “qiz ala qachuu” deyishadi. Buni qarangki, O‘zbekistonning Toshkent viloyati, Andijon, Navoiy, Buxoro, Sirdaryo viloyatlarida ham qizlar olib qochiladi. Biz bu udum keng yoyilgan hududlarda bo‘ldik.

Doston, 23 yosh:

— Hamma tengdoshlarim olib qochishadi, bizga qiziq bu narsa. Do‘stlarim bilan Sabinaning ishdan chiqishini poylaganmiz. Undan avval bir-birimizni tanirdik, gaplashardik. Uyiga olib borib qo‘yishni aytganman, mashinaga o‘tirishi bilan ikki yoniga ikki sinfdoshim o‘tirgan va olib qochganmiz. O‘z uyimga emas, qarindoshimiznikiga olib borganman, chunki qizning ota-onasi birinchi o‘rinda uyimizga borishlari aniq edi. Qizni topa olmasligi uchun shunaqa qilishadi, uzoq qarindoshlarnikiga olib borishadi.

Yig‘lagan, baqir-chaqir qilgan. Olib qochilganida hamma qizlar stressda bo‘ladi. Og‘aynilar uni tinchlantirishga urinishadi, sen bizga hali qurdosh bo‘lasan, yaqin bo‘lib ketamiz, deyishadi.

Anonim ayol:

— Turmush o‘rtog‘im uyimizga sovchi jo‘natganda bir-ikki marta gaplashib ko‘rishsin deyishgan. Shundan keyin Qozog‘istondagi qarindoshlarimiznikiga borib qaytayotganimda O‘zbekiston chegarasidan o‘tganimda kutib turgan ekan. Chirchiqqa, uyimga olib borib qo‘yishini aytganda ishonib mashinaga o‘tirganman. Qarasam, notanish joylar ekan. Keyin olib qochishayotganini ko‘nglim sezgan. Notanish darvozadan kirganimizda to‘polon qilib, baqirganman, qo‘rquv bosgan. Ketaman deb yig‘laganman. Yoshi katta ayollar bosti-bosti qilib, ko‘ndirib olib qolishgan. Ketmoqchi bo‘lganimda katta kelinoyisi eshik tagiga yotib olgan. “Meni hatlab o‘tsang – baxtsiz bo‘lasan”, deb. Ularni hatlab o‘tolmaganman va kelin bo‘lib qolganman.

Olib qochilgandan keyin baxtli yashab ketganlar ham bor, baxtsiz bo‘lganlar ham bor. Agar qaytib ketib, boshqaga turmushga chiqsa, “seni olib qochishgan” deb yuziga soladi.

Zebo, 36 yosh:

— Men o‘zbekman, shuning uchun erimdan sovchi borganda dadam qarshi bo‘lgan. Qozoqlarning urf-odatlari, udumlarini bilmaysan, qiynalasan deb. Lekin erim sovchilarini yuboravergan, agar o‘z xohishim bilan rozilik bermasam o‘g‘irlab ketishini aytib qo‘rqitgan. O‘g‘irlab ketishga ham harakat qilgan. Lekin unga turmushga chiqishimni aytib, va’da berganimdan keyin olib qochmagan.

Olib qochilgandan keyin shu uyda kelinlik xizmatini qilib yuraveradi. 4-5 oydan keyin, ba’zida farzandli bo‘lishgandan keyin ham to‘y qilib beriladi. Imkoni bor oilalar tezda to‘y qilishlari mumkin.

Yaqinda ovsinim meni chaqirdi va ukasi qiz olib qochib kelayotganini aytdi. Qiz oliygohning 3-kursida o‘qirkan. Juda madaniyatli qiz ekan, olib kirdik, choy ichdik. Lekin rosa to‘polon qilib, oynalarni sindirdi. Kampirlarni chaqirishdi, ular qizni yupatib, olib qolishdi. Lekin biroz yashab, to‘yi bo‘lishiga yaqin kelisholmasdan ketib qoldi.

Ko‘pchilik hozir ichki ishlarga murojaat qilyapti. Bunaqa vaziyatda uchastka inspektorlari qizni o‘z uyiga yetkazishadi va yigitni javobgarlikka tortishadi. Bu odam savdosi degan jinoyatga sabab bo‘larkan.

Olib qochilgan qizlarni nima kutadi?

Qizlar yig‘lashadi, ketaman deb to‘polon qilishadi. Uni kuyovning qarindoshlari o‘rab olib, tinchlantirishga urinishadi, azaliy udumlarga qarshi chiqib bo‘lmasligi, bu baxtsizlikka eltishini aytib, boshiga oq ro‘mol solishadi.

Qattiq qarshilik qilayotgan qizni ko‘ndirishning yana bir yo‘li: yoshi katta onaxon ostonaga yotib oladi. Uni hatlab o‘tish oson bo‘lmaydi.

Qirg‘izistonda, qizning oilasidagilarga xabar berilgach, ular yetib kelishadi va ularni to‘yga rozi qilish uchun mehmondorchilik uyushtiriladi. Bu marosimni qirg‘izlar “achu basar” deb ataydi. Ya’ni jahl otida kelgan bo‘lg‘usi qudalarning jahlini bostirish ma’nosida. To‘kin mehmondorchilik va yaxshi sovg‘alar bilan ularning ko‘ngli olinadi. Qozoqlarda esa yigitning yaqinlari qiznikiga sovg‘alar bilan borishadi. Bu kechirim deyiladi.

Qizini berishga rozi bo‘lmagan ota-onalar uni bu yerdan olib ketishlari, ichki ishlar xodimlariga xabar berishlari ham mumkin. Lekin aksar hollarda bunday bo‘lmaydi. Chunki boshiga oq ro‘mol solingan qiz ota uyiga qaytib kelsa, kelajakda baxtsiz bo‘ladi degan manipulyatsiyalarga uchraydi. Uning qaytib kelishi oilasi uchun sharmandalik hisoblanadi.

Bu vaziyatda qiz tomon ichki ishlarga murojaat qilishi, qonun doirasida bu zo‘ravonlikka jazo tayinlanishi muqarrar. Shuning uchun qizdan o‘sha zahoti tilxat yozdirib olinadi.

Udum niqobi ostidagi zo‘ravonlik

Qirg‘izistonda yiliga 10 mingdan ortiq, Qozog‘istonda esa 5 ming atrofida qizlar olib qochiladi. Bu raqamlar ma’lum qilinganlari xolos, aksariyat olib qochishlar nikoh bilan yakunlanganda bu statistikaga kiritilmaydi.

O‘zbekistonda esa bu holat yuzasidan statistika yuritilmaydi.

2021 yilning 7 aprelida Bishkekda Ayzada Qanatbekovaning jasadi qotillik alomatlari bilan topiladi. Qiz bir necha kun avval olib qochilgan edi. 8 aprel kuni uning o‘limida gumonlangan yigitlar qo‘lga olinadi. Qiz unga uylanish niyatida olib qochgan yigit tomonidan zo‘rlangan va o‘ldirilgan edi.

“Qizim piyodalar yo‘lidan o‘tayotganda yigitlar uni majburlab, qo‘lini qayirib mashinaga o‘tqazishgan. Kameradagi yozuvlarda uning “ona” deb baqirganini ko‘rdim.

Novosibirskda o‘qiydigan jiyanim menga qo‘ng‘iroq qilib “Ayzada o‘libdi” dedi. Nima deyapsan, u o‘lmagan, qidiryapmiz, topiladi, dedim. Uyga borsam singlim yig‘layapti. U yerda qizimning dugonalari Ayana, Yulduz ham bor edi, ularam yig‘lashardi. Lekin yuzlarini bekitib ko‘zyoshlarini yashirishga harakat qilishdi. Nima bo‘ldi, tinchlikmi, deb so‘radim. Gapira olishmasdi. Singlim Baxtigul meni qattiq quchib “Ayzada qush bo‘lib uchib ketdi”, dedi. Qotib qoldim, ko‘zimdan yosh chiqmaydi. Ovozim chiqmaydi, ishonmasdim. Keyin akam rostdan qizim o‘lganini, jasadini o‘z ko‘zi bilan ko‘rganini aytdi”, deydi marhumaning onasi.

Bu fojia butun mamlakatni oyoqqa turg‘izadi – qizlarni olib qochishni to‘xtatish, ularning taqdiriga befarq bo‘lmaslikni talab qilib namoyishlar o‘tkaziladi.

Umuman olganda, Qirg‘iziston va Qozog‘istonda qiz olib qochishga qizlarning erkini cheklaydigan, ibtidoiy tuzum namunasi sifatida qaralmoqda va bunga zo‘ravonlik sifatida qarab, chek qo‘yish kerakligi faollar tomonidan qayta-qayta ta’kidlanmoqda. Chunki hamma holatda ham bu to‘y bilan tugamaydi – jabrlanuvchilar orasida voyaga yetmagan, ta’lim olishni istagan qizlar ham ko‘p.

O‘zbekistonda ham fojia bilan tugaydigan, qizlarning o‘limiga sabab bo‘ladigan olib qochishlar uchrab turadi. Olib qochilgan opasining vafotidan keyin ota-onasining yarasini tirnashni istamagan anonim qahramonimizning hikoyasi esa O‘zbekistonda sodir bo‘lgan:

“Opamni 20 yoshida olib qochishgan. 2-kursda o‘qiyotgan payti edi. Yigit opamdan ancha katta edi. Sovchi qo‘yganda opam unga tegishni istamagani uchun olib qochgan. Ota-onam ham bu yigitni kuyov qilishni istashmasdi. Lekin olib qochishgandan keyin uni qaytarib olib kelish uyat bo‘ladi, keyin baxtsiz bo‘lishing mumkin deyishdi. Taqdir ekan, ko‘nikasan deb opamni ko‘ndirishga harakat qilishdi. Opam hali o‘qishni, ishlashni xohlagandi.

To‘yni keyinroq qilib beramiz deyishdi. Lekin to‘y emas, azaga bordik. Yangi oilaga borganiga bir oy bo‘lmay turib, o‘z joniga qasd qildi Sababini hech kim bilmaydi”.

Bu qayerdan kelib chiqqan?

Bu odatning kelib chiqishi taxminan XVII–XVIII asrlarga borib taqalishi haqida ma’lumotlar bor.

Qirg‘izistonning Bishkek viloyatidagi “Qiz-Qo‘yoo” darasi bilan bog‘liq afsonaga ko‘ra, yigit va qiz bir-birini qattiq sevgan, ammo qizning ota-onasi bunga qarshi bo‘lishgan. Shunda o‘zaro kelishgan holda yigit qizni olib qochadi va ular o‘z noroziliklarini bildirish uchun daradan daryoga sakrab halok bo‘lishadi.

Bundan ayrim yoshlar ustalik bilan foydalanishadi. Ya’ni qiz olib qochishga 2 sabab mavjud: birinchisi, ikki yosh ko‘ngil qo‘yib kelishishganda olib qochiladi va biroz vaqt o‘tib to‘y qilinadi. Ikkinchi holatda esa qiz rozi bo‘lmaganda qizning ixtiyoriga qarshi zo‘ravonlik bilan olib qochiladi. U taqdirga tan bermasa, yuqoridagi kabi fojialar ham yuz berishi mumkin.

Shuning uchun ham aksariyat onalar voyaga yetayotgan qizlaridan xavotir olishadi. Ular qizlarni o‘g‘irlash orqali emas, rozi-rizochilik bilan turmush qurishni ma’qul ko‘rishadi.

“Qizlarni o‘g‘irlash noto‘g‘ri ish. O‘zim ham qiz o‘stiryapman, shuncha yil qiz o‘stirib, keyin uni kimdir o‘g‘irlab ketsa – qiyin masala. Bunga qarshiman”, – degan o‘xshash fikrni aytishdi biz suhbatlashgan onalar.

Gulmira Toshniyozova, jurnalist

Tasvirchi – Shohro‘z Abduraimov