Mashina yukxonasiga yashirinib qochgan josus – KGB xodimi nega Britaniyadan siyosiy boshpana so‘ragandi?

1985 yil 16 iyul. Moskvaning Kutuzov prospektida joylashgan non do‘koni oldida Safeway supermarketlar tarmog‘i logotipi tushirilgan sumka ko‘targan shaxs kimnidir kutardi.

Shu paytda uning yoniga birov keladi va qo‘lidagi «Mars» shokoladini tishlaydi. Uning bu ishi Britaniyaga qochmoqchi bo‘lgan KGB zobitini xorijga olib chiqish uchun ishlab chiqilgan reja boshlanishiga ishora edi.

Rejada KGB zobitining nima qilishi daqiqalargacha aniq-tiniq belgilab qo‘yilgandi. Unga binoan zobit bir necha kundan so‘ng Leningradga jo‘naydigan poyezdga o‘tiradi. U yerdan Finlandiya bilan chegarada joylashgan Zelenogorsk shaharchasiga yetib oladi.

Zelenogorskda KGB zobitini Britaniyaning SSSRdagi elchixonasiga tegishli mashina yukxonasiga joylashadi, yashirincha chegara postidan o‘tib ketishadi.

Chegara maskanidan o‘tishda KGB zobiti yashiringan mashinani chegarachilar to‘xtatadi. Shunda ularning iti yukxonada odam hidini sezib qoladi.

Shu paytda elchixona xodimasi bo‘lgan ayol hushyorlik qiladi va darhol mashinadan tushib bolasining tagligini almashtirib olishi kerakligini aytib yukxonani ochadi. KGB zobiti u yerda yopinchiqqa o‘ralgan holda yotardi.

Ayol bolasining tagligini aynan yukxonada almashtiradi. Shu paytda taglikda bo‘lgan qo‘lansa hid odam hidini bosib ketadi va chegarachi itlar tinchlanadi. Zobit va uning hamrohlari Finlandiyaga o‘tib oladi.

Shu tariqa tarixdagi KGB zobitlarining G‘arbga qochib o‘tishi bilan bog‘liq navbatdagi hodisa sodir bo‘ladi. Londonga qochgan zobit KGB birinchi bosh boshqarmasi xodimi Oleg Gordiyevskiy edi.

Tug‘ma josus

Oleg Gordiyevskiy 1938 yilda Moskva shahrida NKVD podpolkovnigi Anton Gordiyevskiy oilasida tug‘iladi. Maktabni bitirgach Moskvadagi xalqaro munosabatlar institutida tahsil oladi.

1962 yilda o‘qishni bitirgach uni KGB birinchi bosh boshqarmasi tarkibidagi razvedka bo‘limiga ishga olishadi. Institutda ingliz, nemis, shved, dan va norveg tillarini puxta o‘rgangan Gordiyevskiyni 1966 yilda elchixona xodimi niqobi ostida SSSRning Daniyadagi elchixonasiga jo‘natishadi. Josus u yerda to‘rt yil ishlaydi.

Gordiyevskiy 1970 yilda Moskvaga qaytgach KGB birinchi bosh boshqarmasida anglo-skandinaviya bo‘limida ishlay boshlaydi. Biroq oradan ikki yil o‘tgach uni yana Kopengaganga (Daniya poytaxti) jo‘natishadi. Bu safar u KGBning Daniyadagi bosh siyosiy josusiga o‘rinbosar sifatida ishlaydi.

1976 yilda u KGBning Daniyadagi josuslik tarmog‘i rahbari bo‘ladi. Ikki yildan so‘ng uni yana KGB birinchi bosh boshqarmasidagi eski joyiga qaytarishadi. U yana bosh idorada anglo-skandinaviya bo‘limida ishlay boshlaydi.

1982 yilda Gordiyevskiyni Londonga jo‘natishadi. U SSSRning Britaniyadagi elchisiga maslahatchisi etib tayinlanadi (xorijdagi aksariyat josuslar asosan shu lavozimda ishlashgan).

1984 yilda sovet elchixonasi xodimi Arkadiy Guk Britaniya hukumati tomonidan «istalmagan shaxs» (persona non grata) deb e’lon qilinadi. Shundan so‘ng Gordiyevskiy SSSRning Britaniyadagi sovet josuslik tarmog‘i boshlig‘i o‘rinbosari bo‘ladi.

O‘sha yili dekabr oyida KPSS siyosiy byurosi a’zosi Mixail Gorbachyov Buyuk Britaniyaga tashrif bilan borganida Gordiyevskiy unga Britaniya hukumatining ichki va tashqi siyosati haqida batafsil ma’lumot beradi. (O‘shanda Britaniya bosh vaziri Margaret Tetcher edi.)

1985 yil yanvarda KGBning Britaniyadagi josuslik tarmog‘i boshlig‘i L. Nikitenko Moskvaga chaqirib olinadi va uning o‘rniga Gordiyevskiy tayinlanadi.

Biroq ko‘p o‘tmay Gordiyevskiyni Britaniya razvedkasi bilan hamkorlik qilayotganlikda gumon qilib Moskvaga chaqirib olishadi. Uni Moskvada turli usullar bilan so‘roq qilishadi. Hatto o‘tkir giyohvand moddalar berib gapirtirishga urinishadi. Biroq Gordiyevskiy o‘ziga qo‘yilgan ayblarni tan olmaydi. Aslida esa...

Britaniya foydasiga josuslik

1956 yilda o‘tkazilgan KPSSning XX s’yezdida SSSR rahbari Nikita Xrushchyov «Shaxsga sig‘inish va uning oqibatlari to‘g‘risida» nutq so‘zlaydi va Stalinni «qonxo‘r va vahshiy edi» deb ataydi.

O‘sha paytda ko‘plab sovet yoshlari Xrushchyovning nutqidan ta’sirlanadi va sovet tuzumidan nafratlana boshlaydi. Shu jumladan, 18 yoshda bo‘lgan Oleg Gordiyevskiyda ham o‘sha paytlarda kommunistik tuzumga nisbatan nafrat uyg‘onadi.

1968 yilda Pragada chex va slovaklar kommunistik tuzumga qarshi bosh ko‘taradi. Sovetlar Chexoslovakiyaga qo‘shin kiritib, namoyishlarni ayovsizlik bilan bostiradi.

Bu ishlarda sovet KGBsi ham juda katta rol o‘ynaydi va namoyishlar bostirilgandan so‘ng Chexoslovakiyada kommunistik tuzumga qarshi isyonda qatnashganlarni topish va jazolash ishlarida qatnashadi.

KGB xodimlari Chexoslovakiyada qanday vahshiylik bilan ishlayotgani haqida xabardor bo‘lgan Gordiyevskiy qachon bo‘lsa ham xorijga chiqib ketishga qaror qiladi. U 1968 yilda Daniyada KGB xodimi sifatida ishlab yurgan kezlarida Britaniya maxfiy xizmati xodimlari bilan aloqa bog‘laydi.

Gordiyevskiy bir necha yil davomida turli maxfiy ma’lumotlarni MI-6 xizmatiga yetkazib turadi. Shuningdek, u fosh bo‘lib qolmaslik uchun MI-6 xodimlaridan ahamiyati uncha yuqori bo‘lmagan maxfiy ma’lumotlarni olib Moskvaga ham jo‘natib turadi.

Gordiyevskiy 1982 yilda Londonga ko‘chib o‘tganidan so‘ng MI-6 xodimlari bilan hamkorlik yanada kuchayadi. Shuningdek, u AQShning MBR xodimlari bilan ham ishlay boshlaydi.

Keyinchalik MBRdagilar Gordiyevskiy bilan hamkorlik haqida «Gordiyevskiy bergan ma’lumotlar prezident Reygan uchun sovet rahbariyati faoliyatining ichki sirlarini tushunishda katta rol o‘ynadi» deyishgan edi.

1985 yilda AQShda KGB foydasiga josuslik qilgan MRBning sovet bo‘limini 31 yil boshqargan Oldrich Eyms qo‘lga olinadi. Bu shaxs MI-6 va MRB foydasiga ishlagan juda ko‘plab josuslar haqida KGBga ma’lumotlar jo‘natgan, ular orasida Gordiyevskiy haqida ham bor edi.

Eyms KGBga bergan ma’lumotlarda Gordiyevskiyning ismi aniq tilga olinmagan, shunchaki uning laqabi keltirilgan va Britaniyada ishlovchi KGB josusi deyilgan edi.

KGB darhol Gordiyevskiydan shubhalanadi va 1985 yilda u Londondan Mosvaga chaqirib olinadi. O‘shanda Gordiyevskiy SSSRga qaytmay Britaniyadan siyosiy boshpana so‘rasa ham bo‘lardi. Biroq u katta tavakkal qiladi va Moskvaga qaytadi.

Gordiyevskiyni Moskvaga KGB bosh idorasida muhim majlis borligini aytib chaqirishadi. Biroq 1985 yil 19 may kuni u samolyotdan tushgandan hibsga olinadi. Gordiyevskiyni KGB bosh boshqarmasining dalahovlisiga olib ketishadi.

Hali aybi isbotlanmagan xodimning nomi yomonotliq bo‘lmasligi uchun (axir u KGBga kelajakda ham asqatib qolishi mumkin, qolaversa KGB xodimi sotqin ekan degan gapning o‘zi tashkilot uchun katta minus) Gordiyevskiyni dalahovlida yashirincha so‘roq qilishadi.

Gordiyevskiy fosh bo‘lmasligiga ishonchi komil edi. Shu sababli u o‘ziga qo‘yilayotgan ayblarning birontasini tan olmaydi. Shunda KGB xodimlari unga kuchli ta’sir qiluvchi giyohvand modda berib gapirtirishga urinishadi. Biroq Gordiyevskiy o‘sha holatda ham aybini tan olmay turaveradi.

Shundan so‘ng Gordiyevskiyni Moskvaga qaytarishadi. Unga yangi topshiriq olguncha KGB birinchi bosh boshqarmasi kadrlar bo‘limida ishlab turishini aytishadi. Maqsad shu yo‘l bilan Gordiyevskiyni yashirincha kuzatish edi. Biroq o‘z ishining puxtasi bo‘lgan Gordiyevskiy bu haqda bilardi.

SSSRdan qochish

Garchi KGB Gordiyevskiyni bir muddat tinch qo‘ygani bilan vaziyat juda jiddiy edi. Agar Gordiyevskiy SSSRda qolaversa KGB Britaniyadagi josuslari orqali uning MI-6 bilan hamkorlik qilgani haqida ma’lumot topishi ehtimoli katta edi. Agar voqealar shunday kechsa Gordiyevskiyni SSSRda o‘lim jazosiga hukm qilishlari ham mumkin edi.

Shu sababli KGB zobiti qanday qilib bo‘lsa ham SSSRdan qochishga qaror qiladi va bu haqda britaniyaliklarga ma’lum qiladi. Shundan so‘ng Britaniya razvedkasi tomonidan Gordiyevskiyni SSSRdan olib chiqish rejasi ishlab chiqiladi. Unga ko‘ra KGB zobitini sovet ittifoqidan quruqlik orqali olib chiqish belgilangandi.

1985 yil 19 iyul kuni Gordiyevskiy britaniyaliklarga vaziyat og‘irlashayotgani haqida xabar beradi va yo‘lga chiqish uchun ruxsat oladi. Ertasi kuni ertalab u yugurishga chiqadi va o‘zini poylab yurgan KGB xodimlarini chalg‘itib poyezdda Leningradga boradi. U yerdan avtobusda chegara yaqinidagi Zelenogorsk shaharchasiga yetib oladi.

Bu yerda Britaniya elchixonasi xodimlari Gordiyevskiyni yopinchiq bilan o‘rab mashina yukxonasiga tiqishadi va Finlandiya chegarasiga qarab harakatlanishadi.

Chegara-o‘tish maskanida diplomatlarga tegishli mashina yukxonasini ochib ko‘rishmaydi. Biroq xizmat iti mashina yukxonasida odam hidini sezib bezovta bo‘ladi.

Shunda elchixona xodimi bo‘lgan ayol yukxonani ochib u yerda bolasining tagligini almashtiradi. Taglikdan tarqalgan qo‘lansa hid Gordiyevskiyning hidini bosib ketadi va it tinchlanadi.

Gordiyevskiy britaniyaliklar yordami bilan osongina Finlandiyaga qochib o‘tgach Londonga ketadi.

O‘lim jazosi

Gordiyevskiy Britaniyaga qochib borganidan so‘ng bu davlat hududida ishlab kelayotgan barcha sovet josuslari haqida ma’lumot beradi.

Shundan so‘ng Britaniya hukumati sovet elchixonasi va SSSRning Londondagi savdo uyi xodimlaridan 31 nafarini persona non grata deb e’lon qiladi va mamlakatdan haydab yuboradi.

Bu ish Britaniya va SSSR o‘rtasidagi munosabatlarda taranglikni keltirib chiqaradi va sovetlar ham britaniyalik 25 nafar diplomatni SSSRdan chiqarib yuborishadi.

Ko‘p o‘tmay Moskvada Gordiyevskiyga qarshi jinoyat ishi qo‘zg‘atiladi. Uni RSFSR jinoyat kodeksining 64-moddasi (Vatanga xiyonat qilish) bilan ayblashadi.

1985 yil 14 noyabr kuni bo‘lib o‘tgan sud majlisida Gordiyevskiyga hukm o‘qiladi. Unga ko‘ra sobiq KGB xodimining mol-mulki musodara qilinib, sirtdan o‘lim jazosi beriladi.

1989 yilda Gordiyevskiyning xotini sudga iltimosnoma kiritadi va unga musodara bo‘lgan mol-mulkni qaytarib berishadi. 1991 yilda SSSR parchalanib ketgani tufayli Gordiyevskiyga chiqarilgan o‘lim hukmi bekor qilinadi.

1991 yil sentabrda Gordiyevskiyning xotini ikki bolasini olib erining yoniga Londonga boradi. Ayol o‘sha yerda eri bilan ajrashadi va alohida yashaydi.

Keyinchalik ma’lum bo‘lishicha, Gordiyevskiy Londonga qochib borganidan boshlab ko‘p marta sovet hukumatiga oilasining yoniga yuborishni so‘rab iltimosnoma jo‘natgan va SSSR parchalanib ketguncha rad javoblari olgan.

KGB uchun og‘ir zarba

Gordiyevskiyning Londonga qochishi KGBga juda og‘riqli zarba bo‘lib tushadi. Gordiyevskiy oshkor qilgani ortidan tashkilot butun dunyo bo‘ylab ko‘plab josuslaridan ayriladi. Ularning aksariyati o‘zlari ishlayotgan joyda qo‘lga olinadi.

Jumladan, 1970-yillardan boshlab Janubiy Afrika respublikasida ishlagan va AQShning bu davlatga yadro quroli berganini fosh qilgan KGB josusi Aleksey Kozlov 1980-yillar boshida aynan Gordiyevskiy bergan ma’lumotlar tufayli fosh bo‘ladi.

JARda Kozlovga qamoq jazosi berishadi. Keyinroq sovetlar GFR bilan o‘zaro josuslarni ayirboshlaganda u qamoqdan ozod qilinadi va SSSRga qaytib keladi.

Shuningdek, KGB bilan hamkorlik qilgan britaniyalik Maykl Bettani va Norvegiya tashqi ishlar vazirligi xodimi Arne Trexoltni ham Gordiyevskiy fosh qiladi. Ularning ikkalasi ham qo‘lga olinib, jazoga tortiladi.

1961-1967 yillar davomida KGBni boshqargan Vladimir Semichastniyga ko‘ra Gordiyevskiy KGBga eng katta zarar keltirgan qochoqlardan biri hisoblanadi.

«Keyingi bekat – otuv hukmi»

Gordiyevskiy boshidan kechirgan hodisalar, KGB tizimi haqida bir qancha asar yozib chop ettirgan. Ular orasida eng mashhuri «Keyingi bekat – otuv hukmi» asari hisoblanadi.

Gordiyevskiy bu asarida nega kommunistik tuzumni yoqtirmay qolgani, butun dunyo bo‘ylab SSSRda odamlar baxtli va farovon yashayotgani «ko‘z-ko‘z» qilinsa-da, aslida sovet fuqarolarining juda katta qismi yo‘qchilikda yashayotgani haqida ham yozgan.

Shuningdek, KGB tomonidan 1960 yillardan boshlab 80-yillar o‘rtalarigacha amalga oshirilgan jirkanch ishlar tafsilotlarini batafsil keltirgan.

Gordiyevskiy o‘z asarida hayotida sodir bo‘lgan voqealar bilan bir qatorda o‘zi xabardor bo‘lgan KGBdagi voqea va hodisalarning tafsilotlarini ham keltirib o‘tgan. Shu jihatdan uning asari sovet davrining tarix kitoblarida yozilmaydigan mavzulari bo‘yicha zo‘r manba hisoblanadi.

Gordiyevskiyning keyingi hayoti

Gordiyevskiy Londonga yetib borganidan so‘ng bir necha yil qiyofasini o‘zgartirib yashirinib yurishga majbur bo‘ladi. Aks holda juda ko‘p maxfiy ma’lumotlarni raqiblarga oshkor qilgani uchun KGB uni osongina o‘ldirib yuborishi mumkin edi.

SSSR parchalanib ketgach Rossiya ichki muammolar tufayli o‘zi bilan o‘zi ovora, G‘arb bilan qarama-qarshilik uncha ahamiyatli bo‘lmay qoladi. Shundan so‘ng Gordiyevskiy Britaniyada bemalol yura boshlaydi.

Gordiyevskiy ancha yil davomida Britaniya maxfiy xizmatlari uchun josuslar tayyorlaydigan maktablarda dars beradi. U avvaliga Yelsinning ashaddiy tanqidchisi bo‘ladi. Keyin esa Putinning ham tanqidchisiga aylanadi.

Gordiyevskiy 2000 yilda Londonga qochib borgan sobiq KGB xodimi bo‘lgan FSB zobiti Aleksandr Litvinenko bilan juda yaxshi aloqalarda bo‘ladi. (Ma’lumot uchun Litvinenkoni 2006 yilda poloniy-210 radioaktiv moddasi bilan zaharlab o‘ldirishdi. G‘arb xavfsizlik xizmatlari buni Rossiya federal xavfsizlik xizmati xodimlari amalga oshirganini isbotlashgan.)

Gordiyevskiy Londonda ikki marta uylanadi. Ikki nafar farzand ko‘radi. U 2007 yilda qirolicha Yelizavetta 2 tomonidan Avliyo Mixail va Avliyo Georgiy ordeni bilan taqdirlangan. Ordenni qirolichaning o‘zi Bukingem saroyida topshiradi.

So‘nggi yillarda Gordiyevskiy London chetidagi uyida yashab kelmoqda. Unga salmoqli miqdorda nafaqa tayinlangan. Bundan tashqari, turli nashrlarga ma’lum haq evaziga intervyular beradi va josuslik bilan bog‘liq shov-shuvli hodisalarning tafsilotini so‘zlab beradi.

Gordiyevskiyning da’vo qilishicha, 2007 yilda FSB xodimlari uni zaharlamoqchi bo‘lishgan. 2007 yil 2 noyabr kuni Gordiyevskiy o‘zini yomon his qilgan va hushini yo‘qotgan. Uni darhol shifoxonaga olib borishgan. Shifoxonada bir muddat falajlanib qolgan va shifokorlarning yordami bilan ahvoli o‘nglangan.

O‘shanda u Mail on Sunday gazetasiga bergan intervyusida ismi oshkor etilmagan rossiyalik razvedka xodimidan gumon qilayotganini aytgan.

«Bu odam mening uyimda bo‘lganida, u oziq-ovqat yoki ichimliklarga zahar qo‘shish uchun ajoyib imkoniyatga ega edi. Men hushimni yo‘qotgan kunim bu oziq-ovqat va ichimliklarning bir qismini iste’mol qildim», deydi Gordiyevskiy intervyuda.

Gordiyevskiy 2007 yilda The Independent nashriga bergan intervyusida G‘arb kelajakda Rossiya bilan keng qamrovli harbiy to‘qnashuvga tayyorgarlik ko‘rishi lozimligini aytgandi.

«Putin hokimiyat tepasiga kelgan paytdanoq har narsa sodir bo‘lishi mumkinligi oydinlashgandi. Men Jon Skarlettni ( MI-6ning o‘sha paytdagi rahbari), Britaniya tashqi ishlar vazirligi va jurnalistlarni Rossiya G‘arb bilan harbiy to‘qnashuvgacha borishi mumkinligidan ogohlantirdim. Hozircha Putinning xatti-harakatlarida bu sezilmayapti. Biroq kelajakda har narsa bo‘lishi mumkin va Yevropa Rossiya bilan harbiy to‘qnashuvga tayyor turaverishi kerak», degandi u.

G‘ayrat Yo‘ldosh tayyorladi.