20 yil ichida ShHT doirasida birortayam yirik iqtisodiy loyiha amalga oshirilmadi, dedi Qosim-Jo‘mart To‘qayev tashkilotning Dehli sammitida. Anjumanda Shavkat Mirziyoyev muhim kodeksni ilgari surdi. Si Jinping yana rangli inqiloblar haqida gapirdi. Eron esa ShHT a’zosiga aylandi va dollardan voz kechishga chaqirdi.
“Geosiyosat” dasturining navbatdagi mavzusi – ShHT. Suhbatdoshlarimiz – siyosatshunoslar Kamoliddin Rabbimov va Suhrob Bo‘ronov.
— Eronning ShHTga a’zoligi tashkilotga qanday yutuqlar yoki muammolar keltirishi mumkin? Kuchlar muvozanatiga qanday ta’sir o‘tkazadi?
Suhrob Bo‘ronov: Eronning tashkilotga a’zo bo‘lishi global tartibot uchun muhim voqelik bo‘ldi, deyishimiz mumkin. Bugungi kunda tashkilotning xalqaro darajadagi mavqeyi kuchayib bormoqda, Eron qo‘shilishi bilan yanada muhim ahamiyat kasb etadi. To‘g‘ri, bu voqelik bir qator imkoniyatlar bilan birga, muammolarni ham keltirib chiqarishi mumkin.
ShHTda iqtisodiy loyihalarni amalga oshirish ustuvor hisoblanadi va bu borada Eron muhim rol o‘ynaydi. Iqtisodiy koridorlarda Eron o‘tish halqa vazifasini bajaradi. Bundan tashqari, Eron gaz va neft zaxiralariga boy davlat bo‘lib, top-5 talikda turadi. Bu tomondan ShHTda energetika klubini yaratishda muhim rol o‘ynaydi.
Keyingi muhimligi – Eron orqali tashkilot Yaqin Sharqqa, xususan, Islom olamiga chuqurroq kirib kelishini kuzatish mumkin. Eron ShHTga a’zo bo‘lishi bilan Yaqin Sharqdagi 6 ta nufuzli arab davlatlari tashkilotda muloqot bo‘yicha sherik maqomini olishdi. Yana bir muhimligi shundaki, Eron mintaqada terrorizm, narkobiznesga qarshi kurashda tajribaga ega. Bundan tashkilot doirasida foydalansa bo‘ladi.
Bundan tashqari, ShHTning harbiy vazni ortadi. 4 ta yadroviy qurolga ega davlat safiga yadroviy dasturga ega davlatning qo‘shilishi harbiy nufuzni kuchaytiradi.
G‘arbga qarshi blokka aylanib qolishi mumkin, degan fikrlar ham bor. Ibrohim Raisiyning dollardan voz kechish haqidagi gaplari shunga da’vatdek tuyuldi. G‘arblik ekspertlar ShHTga nisbatan «Sharq NATOsi» degan fikrlarni ham bildirishyapti, lekin ShHT – nizomida yozilganidek, avvalo iqtisodiy hamkorlik tashkiloti.
ShHTda sanksiyalar ostida qolgan davlatlar ko‘payishi Markaziy Osiyo davlatlariga ta’sir qilishi mumkin. Shuningdek, qarorlar qabul qilish jarayonida murakkabliklar paydo bo‘lishi mumkin, chunki Eron o‘z so‘ziga ega davlat, tashkilotda esa qarorlar konsensus yo‘li bilan qabul qilinadi.
Kamoliddin Rabbimov: Eron ShHTga a’zo bo‘lish uchun 15 yil oldin ariza bergandi. U paytda prezident Mahmud Ahmadinajot edi. U paytdagi geosiyosiy jarayonlar ancha farqli edi: Xitoy va AQSh ziddiyati kuchli emasdi, Rossiya va G‘arb munosabatlari me’yorda edi. Rossiya va kollektiv G‘arb munosabatlari salbiylashuvi 2007 yildagi Putinning Myunxen nutqidan keyin boshlangandi.
ShHT ichida ikki xil konseptual qarash bor: geosiyosiy va geoiqtisodiy. Xitoy, Rossiya va Eron tashkilotni geosiyosiy jihatdan talqin qilishga moyil davlatlar. Lekin Xitoyning AQSh va kollektiv G‘arb bilan savdo-iqtisodiy aloqalari nihoyatda qalin, shu sabab Xitoyning munosabatini soddalashtirish qiyin. 2022 yilda AQSh aa XXR o‘rtasidagi savdo-iqtisodiy hamkorlik hajmi 700 mlrd dollarga oshgan va oldingi yillarga nisbatan o‘sish kuzatilgan. Rasmiy Pekinning maqsadi – Vashington hisoblashadigan qudratli davlat sifatida o‘zini ko‘rsatish. Rossiyaning holati boshqacha. Ukrainaga bostirib kirgach, G‘arb tomonidan dushman davlat deb e’tirof etildi.
ShHTdagi Hindiston, Qozog‘iston, O‘zbekiston, Qirg‘iziston kabi davlatlar G‘arb bilan ziddiyatga borish tarafdori emas. Bu davlatlar ShHT doirasida savdo-iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish tarafdori va tashkilotdagi munosabatlar G‘arb bilan aloqalarga salbiy ta’sir qilishini istamaydi.
ShHTni turli davlatlar o‘z manfaatiga ko‘ra talqin qiladi. O‘tgan yilgi Samarqanddagi sammitdan oldin O‘zbekiston tomonidan nufuzli OAVlarda maqola e’lon qilindi. Unda ShHT ko‘priklarni buzmaydi, balki tashqi dunyo – Sharq va G‘arbni bog‘lovchi ko‘prik bo‘lishi kerak, degan talqin bo‘ldi. Rossiya, Belarus kabi davlatlar tashkilotni G‘arbga qarshi turuvchi sifatida talqin qilishga moyil bo‘lgan doim. Chunki ihotalangan Rossiya shunday platformaga muhtoj.
ShHT – Osiyo davlatlarining tashkiloti, Rossiyaning ham katta qismi Osiyoga qaraydi. Lekin nima uchun Yevropada bo‘lgan Belarus ham shu yerda, degan savol bor. Belarusning maqsadi – katta qudratga ega bo‘lgan Xitoy bilan hamkorlikni biror tashkilot doirasida mustahkamlash.
— Dehli sammitida Xitoy rahbari Si Jinpin ShHT mintaqa davlatlaridagi rangli inqiloblarga va bir tomonlama sanksiyalarga qarshi turishi kerakligini aytdi. Rangli inqiloblar haqida Xitoy yetakchisi bu haqida avval ham gapirgan, mintaqada rostdan ham shunday xavf bormi? Sanksiyalarga qarshi turish haqidagi so‘zi Rossiyani ohista qo‘llash deyishimiz mumkinmi?
Suhrob Bo‘ronov: Xitoy rahbari darhaqiqat bu fikrlarni boshqa joylarda ham aytyapti. Buni global va mintaqaviy voqeliklar bilan bog‘lash mumkin. Global tomoni shuki, Xitoy Rossiyani qo‘llashga ohista bo‘lsa-da harakat qilyapti. Mintaqaviy masalalarda manfaatlar to‘qnashuvi mavjud. Xususan, Markaziy Osiyo davlatlari bilan aloqa masalasida ham ko‘rish mumkin. Xitoy va Rossiya o‘rtasida nizolar bo‘lishi ehtimoli kamroq. Asosiy signal G‘arbga qaratilgan hozirda. Yaqin istiqbolda bunday holatlar Markaziy Osiyo davlatlarida bo‘lishi ehtimoli kam, chunki bu davlatlar ham yetarli tajriba to‘plagan.
Kamoliddin Rabbimov: Markaziy Osiyo davlatlarining o‘zi rangli inqilob haqida gapirayotgani yo‘q. Bunday bayonotlarni Rossiya va Xitoy bildirishi qiziq. Moskvadagi uchrashuvdan keyin ham Xitoy va Rossiya rahbarlari Markaziy Osiyoga G‘arbning kirishiga qarshimiz, rangli inqilobning oldini olamiz, degan bayonot bergandi. Markaziy Osiyo davlatlari aslida bu bayonotlarga munosabat bildirishi kerak edi.
Xitoy va Rossiyadagi siyosiy tafakkur shunday bo‘lyaptiki, ular Markaziy Osiyo mintaqasida demokratik jarayonlar bo‘lishini o‘zlariga to‘g‘ridan to‘g‘ri tahdid deb bilyapti. Possovet hududidagi o‘zgarishlarga e’tibor berilsa, Rossiyaning demokratiya shakllangan davlatlarga ta’siri kamayyapti. Bu bor narsa.
Xitoyning ShHTdagi asosiy maqsadi esa – Markaziy Osiyo davlatlari Sharqiy Tarkiston (Uyg‘uriston) mustaqilligini qo‘llab-quvvatlamasin, degan g‘oya. Demokratiya shakllanishi Markaziy Osiyo davlatlarining Xitoy bilan munosabatlarni qaytadan ko‘rishga turtki bo‘ladi deb ishonyapti Xitoy. Masalan, Qozog‘iston jamoatchiligida Xitoyga nisbatan salbiy qarash boshqalarga nisbatan yuqori. Nazarboyev va To‘qayev davrida ham Sharqiy Tarkistondan Qozog‘istonga boshpana so‘rab kelgan etnik qozoqlar qaytarib yuborilgan. Xitoyga bo‘lgan munosabat Qozog‘istonda ichki siyosiy jarayonga aylanib bo‘ldi. Qolgan respublikalarda ham shu kutiladi.
Xitoy va Rossiyaning Markaziy Osiyoda rangli inqilob deyishi demokratik jarayonlarga salbiy qarashni bildiradi.
— BRIKS va ShHT mamlakatlari AQSh dollariga muqobil milliy valutalarni xalqaro to‘lov sifatida amaliyotda qo‘llashni taklif etishmoqda. Va bu qisman amalga oshmoqda. Bu qanchalik real?
Suhrob Bo‘ronov: Hozir dunyoda yangi sovuq urush sharpasi ko‘rinyapti. Bunda harbiy qurollanish emas, balki iqtisodiy poyga. Ayniqsa, AQSh va XXR o‘rtasida. Shunday vaziyatda dollarga muqobil yaratish borasida harakatlar bo‘lyapti, asosan Xitoy tomonidan. Milliy valutalarni taklif etish jozibadorroq taklif bo‘lyapti, chunki Xitoy yuanini taklif qilish boshqalarga ma’qul kelmasligi mumkin. Shu nuqtayi nazardan, xalqaro doirada milliy valuta masalasi qo‘yildi. Integratsiya uchun imkoniyat ham yaratishi mumkin bu narsa.
Xitoy birdan o‘z valutasini taklif etolmaydi, chunki boshqa davlatlar foydalana olmasligi mumkin. Milliy valuta taklifiga esa ko‘pchilik rozilik bildirishi mumkin.
Kamoliddin Rabbimov: Iqtisodchilar fikrini doim kuzatib turaman. Rossiya ham sanksiyalar ostida qolishi bilan G‘arb sanksiyalaridagi davlatlar ko‘paydi. O‘tgan 6 oyda global iqtisodiyotda dollarning qiymati tushdi. Braziliya prezidenti ham anchadan beri dollardan voz kechish haqida gapiradi. Umuman, Lotin Amerikasi mamlakatlari AQSh dollari ta’siridan chiqishni orzu qilib keladi. Lekin dunyoda dollar o‘rnini bosadigan valuta, iqtisodiyot mavjud emas. Chunki dollarning global qudrati AQShning ham iqtisodiy, ham harbiy qudratiga borib taqaladi. Dollarning dunyo miqyosidagi o‘rni 50 foizdan oshmasligi mumkin, lekin shunda ham unga tenglashadigan valuta bo‘lmaydi. Muqobil valuta sifatida yevro, Shveytsariya kroni, yuan kabilar bo‘lishi mumkin. Yillar davomida dollarning qiymati pasayib, boshqa valutalar oshib boradi, lekin sekin bo‘ladi bu jarayon.
— Shavkat Mirziyoyev ShHT yaxshi qo‘shnichilik, ishonch va transchegaraviy sheriklik kodeksini ishlab chiqishni taklif qildi. Bu amalda nimani anglatadi?
Suhrob Bo‘ronov: Favqulodda muhim taklif bu. Chunki ShHT doirasidagi davlatlar o‘rtasida ham muammolar mavjud. Masalan, Tojikiston va Qirg‘iziston, Hindiston va Pokiston, Xitoy va Hindiston o‘rtasida chegaraviy muammolar bor. Tranchegaraviy qo‘shnichilik to‘g‘risidagi kodeks aynan shu muammolar yechimi uchun huquqiy protsedura yaratishga yo‘naltirilgan. Chunki a’zolar ko‘payishi bilan geosiyosiy kurashlar, kuchlar balansidagi o‘zgarishlar bo‘ladi. Masalan, Eron a’zoligini Xitoy qo‘llagan bo‘lsa, Belarusni Rossiya qo‘llayapti. Shuning uchun ham qarorlar qabul qilishdagi muammolar oldini olish ko‘zlangan bu taklifda.
ShHT oldidagi muammolar anchagina, eng dolzarbi – Afg‘oniston. Mintaqalararo muloqot zamiri bo‘lishi ham kerak bu kodeks. Huquqiy mexanizm bo‘lar edi bu narsa.
Kamoliddin Rabbimov: O‘zbekiston ikkinchi ma’muriyat davrida qo‘shni davlatlar bilan munosabatlarni yaxshiladi, lekin oldingi sovuqchilikka sabab bo‘lgan muammolar yechilgani yo‘q hali ham. Ittifoq parchalanganda aholimiz 19 milliondan oshiq edi, hozir 37 millionga yaqin. Suv hajmi kamaydi, ustiga ustak Afg‘oniston ham suv ola boshlaydi endi. Muammolar yig‘ilib boryapti. O‘zbekiston shularni yumshoqlik bilan hal etish uchun platforma yaratishga urinyapti. Bugungi hokimiyatlarning munosabati ijobiy, lekin 5-10 yildan keyin vaziyat salbiy tomonga o‘zgarmasligiga hech kim kafolat bermaydi. Shuning uchun bunday vosita kerak.
Suhrob Bo‘ronov: Afg‘onistondagi Tolibon hukumati tan olingani yo‘q. Transchegaraviy daryolar to‘g‘risidagi konsepsiyani ratifikatsiya qilgani ham yo‘q Afg‘oniston. Muammoni keltirib chiqarayotgan ham shu jihatlar. Diplomatik yechim – to‘g‘ri yo‘l hozirgi vaziyatda.
— Qozog‘iston prezidenti Qosim-Jo‘mart To‘qayev 20 yildan ortiq vaqt davomida ShHT birorta ham yirik iqtisodiy loyihani amalga oshirishning imkoni bo‘lmadi, deya noligandek bo‘ldi. To‘qayev nima demoqchi bo‘ldi?
Suhrob Bo‘ronov: O‘zbekiston bilan bog‘liq iqtisodiy jarayonlarga bog‘liq deb o‘ylayman. O‘zbekiston-Qirg‘iziston-Xitoy temir yo‘li va boshqa shu kabi iqtisodiy masalalarda Qozog‘iston chetlab o‘tilganiga ishora berib, Qozog‘istonga ham e’tibor qaratish kerakligini aytmoqchi bo‘lgandir. Qolaversa, Hindiston tashabbusidagi Shimol-Janub transport yo‘liga Qozog‘istonni jalb etish ham muhokamada turibdi. Rossiyaning munosabati qanday bo‘ladi, hali noma’lum. Sanksiyalarlardan so‘ng Rossiyaning janubga chiqishi yanada dolzarblashdi.
Kamoliddin Rabbimov: To‘qayev har safar bunday yirik uchrashuvlarda vaziyatni muammoli ko‘rsatishga harakat qiladi. Va bu bilan Qozog‘iston davlatchiligi o‘zining geosiyosiy ahamiyatini oshirishga intilayotganday ko‘rinadi.
Aslida, ShHT doirasida kichik qadamlar bilan ko‘p ishlar qilinyapti. Xitoy 20 yil davomida o‘z global mavqeini parvarishlash uchun katta loyihalar amalga oshirdi. Bu vaziyatda Qozog‘iston o‘zining mintaqadagi mavqeini oshirish uchun ham shunday pozitsiya tutayotgan bo‘lishi mumkin.
— ShHT Afg‘oniston muammosiga samarali yechim topa oladimi yoki bu masala AQSh yoki G‘arb davlatlari ishtirokisiz hal bo‘lmaydimi?
Suhrob Bo‘ronov: Afg‘onistonga qo‘shni davlatlardan faqat Turkmaniston ShHTga a’zo emas. Hozirgi vaziyatdan kelib chiqilsa, ShHTning potensiali katta bu masalada. Ma’lumotlarga ko‘ra, 2021 yil Afg‘oniston tashqi savdo aylanmasi 11 mlrd dollar bo‘lib, shuning 6 mlrdi ShHTga a’zo davlatlarga to‘g‘ri kelgan. Sammitda O‘zbekiston tomonidan ShHTning Afg‘oniston masalasi bo‘yicha platformasini tiklash masalasi qo‘yildi.
Afg‘onistonning tiklanishida iqtisodiy omil – eng muhimi, chunki hozir u yerda humanitar inqiroz. Iqtisodiy yordam favqulodda zarur. Lekin G‘arbning ishtirokisiz Afg‘oniston muammosini hal etib bo‘lmaydi. AQSh haligacha Afg‘onistonda muhim rol o‘ynaydi. Bu narsa bugungi kunda tobora oydinlashib bormoqda. «Tolibon»ning harbiy qudrati tobora kuchayib borishida ham ma’oum saablar bor.
Yana bir masala bor. ShHT davlatlarida «Tolibon» hukumatiga nisbatan pozitsiya har xil. Masalan, Tojikiston va Hindiston «Tolibon» hukumati qolishidan manfaatdor emas. Qolgan davlatlar esa ehtiyotkorona harakat qilyapti. Shu nuqtayi nazardan olib qaraganda, ShHT potensiali prinsiplar jihatdan muammo ostida turibdi bu masala bo‘yicha. Bu borada BMT birinchi o‘rinda turishi kerak.
Kamoliddin Rabbimov: Mirziyoyevning Afg‘oniston haqida gaplarini soddalashtiradigan bo‘lsak: «Dunyo hamjamiyati tezroq «Tolibon» bilan muloqotga kirishishi kerak. Aks holda yana fuqarolar urushi boshlanib, hamma yutqazadi», degan murojaat bo‘ldi. Ya’ni O‘zbekiston og‘ir shartlar qo‘yish tarafdori emas. Muloqot o‘rnatish va hukumat tan olinishi vaziyat o‘nglanishiga olib keladi, degan pozitsiyada turibdi O‘zbekiston.
Rossiya va Xitoy kelishib, «Tolibon» hukumatini tan ololmaydi. Chunki qanchalik ziddiyatda bo‘lmasin, G‘arb bilan kelishiladigan masalalar bor, chetlab o‘tolmaydi. Afg‘onistondagi vaziyatni yaxshilash hammaning manfaatiga to‘g‘ri keladi. Ayniqsa, O‘zbekiston uchun inklyuziv hokimiyat tuzish foydali. Chunki etnik o‘zbeklar ko‘p Afg‘onistonda, ularning hokimiyatda o‘ringa ega bo‘lishi yaxshi bo‘lar edi.
— ShHTning kengayib borishi YeI va NATO uchun «Kollektiv Sharq» tushunchasini yuzaga keltiryapti deyishimiz mumkinmi? G‘arb davlatlarining ShHTga munosabati qanday?
Kamoliddin Rabbimov: Xitoy va Rossiya ishtirok etadigan har qanday loyiha va tashkilotga shubha va xavotir bilan qarash bor G‘arbda. Tabiiy holat bu. ShHT harbiy blok emas, bo‘lmaydi ham, chunki undagi bir qancha davlatlar bunga yo‘l bermaydi, xususan, O‘zbekiston ham. Lekin ShHT Xitoy va uning do‘stlari guruhi deyish mumkin. Do‘stlik va hamkorlik u yoki bu tomonga og‘ib boradi. Bir necha o‘n yildan keyin rasmiy Pekin dunyoning qancha qismini o‘z doirasida jamlay oladi va ShHTning o‘rni qanday bo‘ladi, degan masala bor. To‘g‘ri, ShHTda to‘liq nazorat Pekinda emas, lekin baribir bu tashkilotda eng asosiy davlat – Xitoy. Kollektiv G‘arb va AQSh ShHTga salbiy qarashini hech qachon yashirmagan.
O‘zbekiston uchun muqobil va vaziyatni nazoratda ushlovchi tizim kerak bo‘ladi bunday geosiyosiy jarayonda. Rossiya va Xitoy nazoratiga tushib qolsak, bizga katta muammolar bo‘ladi, albatta.
Suhrob Bo‘ronov: Tashkilot harbiy blok emas. Asosiy maqsad – savdo-iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirish va turli sohalarda hamkorlik. Lekin G‘arbda shunday qarashlar borki, Sharqda ham shunga qarshi qarashlar shakllanmoqda. Nazarimda, kollektiv G‘arb va yoki kollektiv Sharq degan tushunchalar – nisbiy. Aslida kollektiv dunyo g‘oyasini ilgari surish kerak. Qandaydir bloklar faqat nizolarni kuchaytirib boradi.
Kamoliddin Rabbimov: Bugun dunyoni struktural jihatdan qudratli davlatlar va ularning ittifoqchilariga bo‘lsak bo‘ladi. Din, sivilizatsiya, joylashuv bilan tushuntirish qiyin. Raqobat bo‘lyapti. AQShga chorlov – Xitoyning o‘sishi. Xitoy misli ko‘rilmagan iqtisodiy o‘sishga erishdi. O‘tgan 30 yil ichida 300-400 mln aholi qashshoqlikdan o‘rta sinfga o‘tdi. Bugungi Xitoy oldingiday murosakor Xitoy emas. Bugungi Xitoy qo‘rqmaydi. Bunday o‘sish davom etsa, bir necha o‘n yildan keyin yana butunlay boshqacha Xitoyni ko‘rishimiz mumkin bo‘ladi.
Suhrob Bo‘ronov: Global dunyoda qutblashish jarayonini shaxsan men to‘g‘ri deb bilmayman, qarshiman. Qutblarsiz dunyo nazariyalari bo‘lishi lozim, utopiyadek tuyulishi mumkin. Kichik davlatlarning so‘zi ham eshitilsa, BMTda yangrasa, xavfsizlik masalalari ko‘rilsa.
Kamoliddin Rabbimov: Milliy davlatlar chegaralari yo‘qolishi nazariyasi bor. Lekin =ozirda munosabatlar taranglashgan davr. Etnik qorishib ketish va chegaralar ahamiyatsizligi haqida modellashgan nazariyalar mavjud hozir ham. Yaqin kelajakda emas lekin. Shu bilan birga, dunyo qachondir davlatlararo ziddiyatlardan xoli holatga kelishiga men ishonmayman, ziddiyatlar doim bo‘ladi.
Normuhammad Ali Abdurahmonov suhbatlashdi.
Tasvirchilar – Mirvohid Mirrahimov va Abduqodir To‘lqinov.
Montajchi – Boymirza Xalilov.
