Jahon iqtisodiy forumi – global miqyosdagi iqtisodiy-siyosiy masalalar muhokama qilinadigan yetakchi platformalardan. Saudiya poytaxti Ar-Riyodda bo‘lib o‘tgan navbatdagi forum G‘azodagi urush fonida Entoni Blinkenning Yaqin Sharqdagi amaldorlar bilan uchrashuvlari va AQSh–Xitoy ziddiyati borasidagi fikrlar bilan yodda qoldi.
“Geosiyosat” 28–29 aprel kunlari bo‘lib o‘tgan global anjuman atrofidagi savollar bilan siyosiy tahlilchilar Kamoliddin Rabbimov va Hamza Boltayevga yuzlandi.
— Jahon iqtisodiy forumining ahamiyati va unda qanday asosiy mavzular muhokama qilindi?
Hamza Boltayev: — Dunyo iqtisodiyoti, taraqqiyotining keyingi bosqichlari qanday bo‘lishi haqidagi savollar fikr almashinuvlarning markazida bo‘ldi. Bundan tashqari, Yaqin Sharqdagi vaziyat, AQSh va Xitoy qarama-qarshiliklar, fikr, g‘oyalarning har xilligi va o‘sha har xillikni qanday neytrallashtirish haqidagi muloqotlar ham asosiy masalalardan bo‘ldi.
Kamoliddin Rabbimov: — Bu forumni xalqimiz DAVOS Iqtisodiy forumi sifatida biladi, har yili yanvar yoki fevral oyida Shveytsariyaning Davos shahrida bir necha kunlik xalqaro iqtisodiy forum bo‘ladi. U yerga 3 xil shaxslar taklif etiladi: davlat arboblari, yirik iqtisodchilar, jurnalist va jamoat arboblari. Bu yil ham Davos Iqtisodiy forumi bo‘lgandi. Ar-Riyod shahrida bo‘lgan forumda iqtisodiy masalalardan tashqari yirik geosiyosiy loyihalar haqida gap ketyapti. AQSh davlat kotibi, tashqi ishlar vaziri, Turkiyaning tashqi ishlar vaziri, Yaqin Sharq bo‘yicha asosiy o‘yinchilar ishtirok etdi. Global va mintaqaviy mavzular ham muhokama qilinyapti, Falastin ma’muriyati rahbari Mahmud Abbos ham bor, YeI tashqi ishlar vaziri ham bor. Asosan 2 ta masala ko‘rilyapti. Saudiyaning oldindan rejalashtirgan strategiyalari bor, u mintaqada eng katta iqtisodiyot bo‘lmoqchi. Mintaqada kuchli 20 talikka kiruvchi davlatlar bor, shu fonda raqobat ham ketyapti. Saudiya mintaqada tinchlik orqali investitsion jozibadorlikni oshirmoqchi, lekin asosiy fokus Falastinga qaratilgan.
Hamza Boltayev: — Iqtisodiy forum bu. Kelajakda iqtisodiyotning taraqqiyot sohalari qanday bo‘lishi kerak, qaysi sohalarga e’tibor berish, raqobat qilish, hamkorlik qilish kabi masalalar bo‘lyapti, sun’iy idrok masalasi ham ko‘rilyapti, bu bo‘yicha Xitoy va AQSh yetakchi. AQSh bu borada Xitoy bilan hamkorlik qilishga tayyorligini bildiryapti.
Lekin G‘azo fojiasi asosiy masala bo‘lib qolmoqda. AQShning vakillari Yaqin Sharqqa borganda har safar vaziyatni 7 oktyabrdan boshlaydi. Lekin ungacha bo‘lgan vaziyat ham bor, Falastin yerlarini tortib olish, Isroil nohaqliklari bor, tarix 7 oktyabrdan boshlangani yo‘q. HAMAS hujum qilgani, Isroil o‘zini himoya qilishga haqli ekanini gapiradi. Menimcha, bu noto‘g‘ri yondashuv. G‘azoda tinchlik o‘rnatishga eng katta to‘siq HAMAS, deyapti Blinken. Aytishicha, Isroil muzokaralarga taklif etayotganlar eng yaxshi variant bo‘lib, HAMAS esa ko‘nmayapti ekan. Har safar turlicha narrativlar bilan kelyapti.
— Blinken ham Yaqin Sharqning bir qator yetakchilari bilan muzokaralar o‘tkazdi, bu uchrashuvlar biror natija beradimi?
Kamoliddin Rabbimov: — AQSh oldida og‘ir vazifa turibdi. Bir tomondan Isroil davlatchiligini saqlab qolish, bir tomondan AQSh va G‘arbga salbiy munosabat sababi haligacha mustaqil Falastin davlati tashkil topmagani. Mintaqada, musulmon dunyosida AQShga nisbatan tarixiy adolatsiz davlat degan tasavvurlar shakllangan.
Global maydonda ko‘p qutblilik shakllanishi boshlangan. Shu fonda arab va umuman, 2 mlrddan ortiq musulmon dunyosi masalasi turibdi. AQSh Isroilni deb o‘zining strategik va tarixiy imkoniyatini qurbon qilish manfaatlariga to‘g‘ri kelmaydi. Yahudiy lobbisi kuchli bo‘lsa ham, endi tanlashi kerak.
Rasmiy bayonotlar yo‘q, lekin OAVda sizdirildi. Ya’ni AQSh Isroilga 1967 yilgi chegaralarga qaytasan, bosib olingan yerlarni tozalab, Falastinga qaytarasan, Falastin tozalanadi, terrorchilar bo‘lmaydi, arab davlatlari xavfsizlikni ta’minlaydi, shu bilan birga Isroil davlatini tan oladi, degan kelishuv taklif etilyapti. Bundan oldin 2000 yillar boshida Saudiya podshohi shu taklifni bergandi AQSh orqali, lekin o‘shanda Isroil rozi bo‘lmagan. Bugungi kontekst farqli, Isroil tarixiy jinoyatlar qildi. AQSh universitetlarida aksilisroil kayfiyati yuqori cho‘qqiga chiqdi. Jamoatchilik fikri o‘z-o‘zidan yo‘qolib qolmaydi. New York Times yozishicha, BMT Xalqaro jinoyat sudi Netanyahuni jinoiy javobgarlikka tortishga order bermoqchi, bundan Netanyahu qattiq xavotirda. Aslida, gap Netanyahuda emas, Isroil davlatchiligida, chunki u yerdagi o‘yin qoidasiga ko‘ra, o‘z xavfsizligini katta repressiya, qurbonlar evaziga ta’minlaydi, ya’ni qo‘rqitish orqali, qo‘rqitish esa terror degani. Jazoga tortilmaydi, xohlagan ishini qiladi, AQSh esa uni himoya qiladi, degan pozitsiya shakllangan edi. Lekin AQSh ham endi Netanyahu xatti-harakatlarini qizil chiziq sifatida ko‘ryapti.
— AQSh va Isroil o‘rtasidagi kelishmovchilik, Falastin davlatini tashkil etishga ilk qadamlargacha bo‘lgan turg‘unlik qancha davom etishi mumkin?
Hamza Boltayev: — G‘arbdagi asosiy OAVlar chalg‘ituvchi ish tutyapti, ya’ni hamma ayb Netanyahuga ag‘darilibdi, aslida, Isroilda institutsional tarzda mustaqil Falastin davlatini o‘ziga tahdid sifatida ko‘rish bor, Netanyahuga bog‘liq narsa emas bu. AQShda Falastinni qo‘llagan talabalarni o‘qishdan, professorlarni ishdan chetlatish kabi nodemokratik jarayonlar ham bo‘lyapti, lekin yoritilmayapti bu, chunki Isroil lobbisi kuchli.
Rostdan ham AQSh oldida katta dilemma turibdi. Isroilni qo‘llab boshqa manfaatlarini qurbon qiladi yoki Falastin davlatini tashkil toptirib, o‘z mavqeini saqlab qoladi. Bu borada demokratlar va respublikachilar pozitsiyasi ikki xil, demokratlar ikki davlat tamoyilini qo‘llaydi, lekin cho‘zib yuribdi, respublikachilar esa qarshi. Agar Tramp saylansa, Netanyahu harakatlari yanada avj olishi mumkin. Shuning uchun Falastin davlati tashkil topishini AQSh amalda qo‘llaydi, degan fikrlarga qo‘shila olmayman.
Kamoliddin Rabbimov: — AQShda Yaqin Sharq bo‘yicha tafakkur o‘zgaryapti, respublikachilarda ham. Tramp o‘z prezidentlik davrida Isroilni, Saudiyani qo‘lladi, Eronga qarshi turdi. Lekin Trampning so‘nggi bayonotlarida Isroilni tanqid qilish ham bo‘lyapti. Buncha qurbonlardan so‘ng, jamoatchilik fikrini inkor qilib, Isroil yonini ololmaydi.
AQShda musulmonlar ham ko‘paymoqda. Yahudiy lobbisi qudratli AQShda, lekin demografik jarayon o‘z ishini ko‘rsatadi, u yerdagi musulmonlar ko‘payib boradi va ularning AQSh siyosatiga ta’sir potensiali oshib boradi.
AQShdagi universitetlarda, intellektual markazlarda ko‘proq so‘llar faoliyat olib boradi, AQSh siyosiy tizimiga tanqidiy qarovchi ekspertlar juda ham ko‘p. Hamma biladiki, Isroil xalqaro qonunchilikni eng ko‘p buzgan agressor davlat. AQSh BMT Xavfsizlik kengashida ishlatgan vetolarining 80 foizi Isroilni himoya qilish uchun, faqat Obama davrida bir marta himoya qilmadi, Obamaning Isroilga tanqidiy munosabati va Bayden uning vitse-prezidenti bo‘lganini ham eslab o‘tish kerak.
AQShdagi protestantlar Iso tug‘ilgan Isroil davlatini himoya qilishimiz kerak, degan diniy qarashda edi. Isroilni himoya qilish kerak degan protestantlar 80 foiz bo‘lardi odatda, hozir 15 foizga tushdi bu. AQShning o‘zidagi Isroilga salbiy qarash oshib boryapti. YeI jamiyati allaqachon to‘laqonli Falastin tomonida.
Hamza Boltayev: — AQSh tashqi siyosatida pragmatizm kuchaymoqda. Amerikashunoslar aytishicha, AQSh pragmatik siyosat olib boruvchi bo‘lib ko‘rinsa ham, tag mohiyatda ideologiya yotadi. Haligacha siyosiy elitaning katta qismi Isroilni qo‘llash tarafdori.
BMT Xavfsizlik kengashida Rossiya va Xitoyning Falastin davlati tashkil topishi bo‘yicha rezolyutsiyasiga AQSh veto qo‘ydi. Sabablar ko‘p, lekin fundamental sabab AQSh tashqi siyosatiga Isroil lobbisi ta’siri kuchliligi.
Kamoliddin Rabbimov: — AQSh biror loyihaga veto qo‘ymoqchi bo‘lsa, o‘z ittifoqchilarini ham shunga chaqiradi. Lekin bu safar Britaniya, Fransiya kabi ittifoqchilari betaraf qoldi. Bu shuni bildiradiki, Isroilni AQShning o‘zi himoya qildi. Bu orqali AQSh bitta men qoldim himoyachi, shuning uchun shartlarimga ko‘n, degan signal bor ham deyilyapti.
Hamza Boltayev: — AQShda o‘zgarishlar davrida o‘zi tanlagan pozitsiya muvaffaqiyatsiz bo‘lsa, boshqa pozitsiyaga o‘tib, o‘z manfaatlariga yo‘naltirish tendensiyasi bor. Hozir ham shunday bir vaziyat.
— AQSh va Xitoy ziddiyati forumda qanday nuqtalari bilan yodda qoldi?
Hamza Boltayev: — AQSh va Xitoy o‘rtasidagi qarama-qarshilik oldindan bor, tarixiy jarayonlarda turli shakllarda bo‘lgan va hozir eng cho‘qqisida.
Ikkita sababi bor deb o‘ylayman. Birinchisi — ikki davlat o‘rtasida ishonch yo‘qligi. Ikkinchisi — AQSh va Xitoy o‘rtasidagi munosabatlarda ikki taraf bir-biriga munosabatni turlicha qabul qiladi. AQShning tashqi siyosatda, Xitoyga nisbatan har qanday xatti-harakatlarini Xitoy tomoni «AQSh bizning rivojlanishga bo‘lgan haq-xuquqimizni poymol qilyapti va unga qarshi, bizning taraqqiyot yo‘limizni qabul qilolmaydi” degan tushuncha bilan qabul qiladi. AQShda esa Xitoy rivojlanishiga nisbatan shubha bor. Agar Xitoy rivojlanib, sohalarni egallasa, bizga «non qolmaydi” degan tushunchada. Masalan, AQSh moliya vaziri Xitoyga borganda Xitoy keragidan ortiq ishlab chiqaryapti, degan fikrni aytdi. AQShda Xitoy taxdidini bartaraf etish bo‘yicha yondashuv xato deb o‘ylayman.
Forumda Blinken biz Xitoyga nisbatan kuch pozitsiyasidan boshlaganmiz va buni xato deb o‘ylamaymiz, dedi. Xitoy esa AQSh Xitoy bilan kuch bilan munosabat qilishga tarixan ham, hozir ham haqqi yo‘q, deydi. Bu o‘zaro ishonchsizlik va qo‘rquvlarning oqibati deb o‘ylayman.
Kamoliddin Rabbimov: — Blinken Xitoyda bo‘ldi, u so‘ragan narsalarga yo‘q deb javob berilgan diplomatik tilda. Xitoy Rossiya bilan aloqalarni pasaytirmoqchi emas. 90-yillarda G‘arb ekspertlari Xitoy boyib boryapti, o‘rta sinf shakllangach, demokratik bo‘ladi va demokratik Xitoy G‘arbga yaqinlashadi, AQShga ittifoqchi bo‘ladi, deb tahlil qilar edi.
Uchta narsada G‘arb ekspertlari almashgani ko‘rinyapti. Xitoy boyigan sari avtoritar bo‘lib, tashqi dunyoda ham avtoritarizmni qo‘llayapti; etnik, diniy kamchiliklarga erkinlik berish o‘rniga, assimilyatsiya qilyapti; kollektiv G‘arbning pozitsiyalariga bemalol yo‘q deydigan, veto qo‘yadigan tashqi siyosat yuritish kuchayyapti. 80-90 yillarda Xitoy AQSh takliflariga veto qo‘ymas edi, lekin bugun veto qo‘yishi odatiy holga aylangan. Bu esa AQShning global hokimiyatiga soya soladi. Bir qozonda ikki qo‘chqor kallasi qaynamaydi, degandek ularning munosabati.
21-asrda global maydonda kim asosiy qudrat bo‘ladi, AQSh yoki Xitoy, o‘rtasidagi ziddiyat qanday yechiladi, degan masala turibdi, javob berish imkonsiz.
Obama davridagi sovuq munosabatlar sekin savdo iqtisodiy urushga ko‘chib bordi. Tramp kelishi bilan Xitoy mahsulotlariga qo‘shimcha soliqlar joriy qilindi. O‘rtada og‘riqli nuqtalar bor. Rasmiy Vashington doim siz yuaningizni o‘zingiz qadrsizlantiryapsiz, deydi. Yuan narxi arzon bo‘lgach, Xitoy ko‘proq tovar sotadi, ya’ni tovar sotib olish arzon bo‘ladi. Dollarga nisbatan arzon bo‘lgach, xalqaro bozorda jozibasi ortib boradi. AQShning klassik talablari bor, lekin o‘rtadagi ziddiyat kuchayib boryapti.
Hamza Boltayev: — AQSh va uning hamkorlarida Xitoy bo‘yicha pozitsiyalar har xil, Germaniya, Fransiya, Britaniya o‘z qarashlariga ega. AQSh biz Xitoy bilan kelishadigan nuqtalarda kelishamiz, qolganlarida raqobatchi bo‘lamiz, deydi. Xitoy esa biz hamkor bo‘lishimiz kerak, shunda ikki tomon ham yutadi, deydi. Ikki sivilizatsiyaning qarashlari boshqacha. Xitoyda kommunizm bo‘lsa ham, tag mohiyatda konfutsiylik, laotsizm kabilar bor. G‘arbda esa Makiavelli ta’limotiga asoslanadi, ya’ni hamma narsalar raqobat bo‘lishi kerak, degan kabi.
Xitoy bir necha ming yillik sivilizatsiyaga ega. Ularning o‘zi ham muloqotlarda bizga 20-asrda tashkil topgan davlat sifatida qarash noto‘g‘ri, katta davlatchilik tariximiz bor, deyishadi.
AQSh Xitoy JSTga kirmasdan oldin globallashuv, import tovarlariga bojlarni olish kabilar haqida gapirgan. Lekin o‘zlari qo‘llagan g‘oyalarga o‘zlari bolta uryapti. Kimning taraqqiyot yo‘li ko‘proq manfaat keltiradi, degan nuqtai nazardan men Xitoy o‘sishi Markaziy Osiyo uchun ham bir imkoniyat deb o‘ylayman. Undan qanday foydalanish siyosatimizni, tashqi siyosatimizni qay darajada oqilona yo‘lga qo‘yishimizga bog‘liq.
Kamoliddin Rabbimov: — Xitoyni taroziga solganimizda, uning ikkita pallasi bor. Dunyoning yirik iqtisodiy qudrati yonimizda bo‘lishi ijobiy ta’sir qiladi, katta loyihalari bor.
Lekin masalaning ikkinchi tomoni bor. Biz — Markaziy Osiyo sharqdan Xitoy, shimoldan Rossiya bilan chegaradoshmiz. Tarixan bizga bostirib kelgan, mustaqilligimizni olib qo‘ygan davlatlar aynan mana shu ikkalasi. Xitoy tarkibida hali ham katta turkiy xalqlar va ularning yerlari mavjud. Ular 2017 yildan boshlab o‘ta agressiv assimilyatsiya qilinyapti. Xalqaro inson huquqlari, O‘zbekiston qonunchiligidan kelib chiqib aytsak, bu qilinayotgan ishlar — tarixiy jinoyatlar. Geosiyosiy nuqtai nazardan Xitoy o‘sishi bizning oldimizga ba’zi masalalarni qo‘yadi. Markaziy Osiyo davlatlari hali Xitoy borasida alohida yoki birlashgan strategiyaga ega emas. Geosiyosiy, iqtisodiy, harbiy jihatdan qudratli Xitoyga nisbatan 21 asr davomida qanday pozitsiyada bo‘lish haqida yaxlit strategiya yo‘q va bu, albatta, ishlab chiqilishi kerak. Vaziyat ziddiyatli, faqat ijobiy yoki faqat salbiy emas.
Hamza Boltayev: — AQSh bilan uning ittifoqchilari va Xitoy manfaatlari kesishadigan nuqtalar yuzaga kelyapti Markaziy Osiyoda. Nafaqat Markaziy Osiyo davlatlari, butun dunyoga xavf solayotgan muammolar bor: suv yetishmasligi, transchegaraviy daryolarning siyosiy manfaatlar yo‘lida ishlatilishi, qurg‘oqchilik oqibatida kelib chiqadigan zamonaviy qishloq xo‘jaligini rivojlantirishga ehtiyoj kabilar. Mana shu sohalar Markaziy Osiyoda Xitoy va AQSh manfaatlari uyg‘unligini ko‘rsatadi, degan fikrga kelinyapti. Markaziy Osiyo qaysidir tomonda bo‘lishi emas, har ikki tomon manfaatlarini uyg‘unlashtirishi mumkin bo‘lgan sohalarga ega.
NormuhammadAli Abdurahmonov suhbatlashdi.
