Tadbirkorlarning soliq bilan muammolari: ekspert bilan suhbat

Yaqin kunlarda prezident tadbirkorlar bilan uchrashadi. Kun.uz muxbiri uchrashuv oldidan ko‘plab tadbirkorlarning muammolari bilan ishlaydigan soliq maslahatchisi Murod Muhammadjonov bilan suhbatlashib, soliq sohasida biznesni qiynayotgan masalalar haqida so‘radi.

{Yii::t(}

O'tkazib yuborish 6s

O'tkazib yuborish

— Tadbirkorlar bilan bog‘liq ko‘plab muammolar o‘z yechimini topdi. Ammo soliq tekshiruvlari masalasi hali ham kun tartibida. 2022 yilda 2021 yildagiga nisbatan soliq tekshiruvlari 8 mingtaga ko‘paygan. Lekin Soliq qo‘mitasiga ko‘ra, bu tekshiruvlarda huquqbuzarliklar 99,6 foizga tasdig‘ini topgan. Bu borada fikringiz qanday?

— Qo‘mitaning bu ma’lumotlari qayerdan yig‘ilgan, bilmayman. Ammo Davlat soliq qo‘mitasida ishlagan paytim ham takrorlagan edim: 99 foiz tekshiruvlarda kamchilik aniqlandi deyish – judayam uyatli holat. Maqtanadigan narsa emas bu. Demak, 99 foiz tadbirkor amaldagi soliq tizimi bilan ishlagisi kelmayapti, qoniqmayapti. Ayb tadbirkorda emas, soliq siyosatidadir. O‘zim bilgan holatlar bo‘yicha 99 foiz holatda tadbirkor haq bo‘lgan.

— Oldingi suhbatlarda tadbirkorni jazolashga qaratilgan soliq tekshiruvlari ko‘p ekanini ta’kidlagansiz. Vaziyat qanchalik o‘zgardi?

— Bizga soliqdan norozi bo‘lgan tadbirkorlar murojaat bilan keladi va bunday holatlar judayam ko‘p. Afsuski, biror bir holatda tadbirkor haq bo‘lib chiqsa ham, soliq organi ayni shunday amaliyotni boshqa tadbirkorlarga qo‘llayverish holatlari bor. Negadir ularni hech kim to‘xtatmayapti. Soliq organi rahbariyatiga yozma murojaatlar ham qilganmiz, shunchaki ma’lumot uchun qabul qilindi deyishadi, bo‘ldi.

Birovning to‘lamagan solig‘ini boshqa birovdan undirish amaliyoti bor. Oldingi qonunchilikka ko‘ra, soliq organi tadbirkorga talab qo‘yishi, tadbirkorlik sub’yekti bu talabga rozi bo‘lmasa, soliq organi uni sudga berishi mumkin edi. Hozir soliq organi o‘zi qo‘shimcha soliq hisoblab qo‘yishi mumkin, tadbirkorga yoqmasa, o‘zi sudlashib olsin. Hozir to‘g‘ridan to‘g‘ri qarzga kirgizib qo‘yib, yoqmasa sudlash deyishyapti.

Oldingi holatlarda bir xil ishni ma’muriy sud ko‘rib chiqqanda, tadbirkor haq der edi, hozir qo‘shimcha soliq hisoblangani va masala pulga bog‘liq bo‘lgani uchun ishni iqtisodiy sud ko‘ryapti va soliqchi haq deyapti. Bir xil operatsiya, bir xil holat, tadbirkorlar o‘rtasidagi o‘zaro hujjat almashinuvi bir xil – lekin ikkita sud ikki xil baho beryapti.

Achinarlisi shuki, buning natijasida ko‘plab tadbirkorlar bankrot bo‘lib ketyapti. Bu ishlarni hech kim tahlil qilmayapti, menimcha. Tekshiruvlardan keyingi holatni ham o‘rganinglar, qancha tadbirkor ishlab ketdi-yu, qanchasi to‘xtadi, bu holatni hech kim o‘rganmayapti va hech kim baho bermayapti. Holatga baho beriladigan bo‘lsa, tekshiruvlar aslida qanday natija berayotgani ko‘rinib qoladi. Shuncha qo‘shimcha hisobladik, tasdiqlandi emas, hammasi to‘landimi yoki yo‘q, undan keyin korxona ishladimi, yoki bankrot bo‘lib ketdimi? Bu statistikani ko‘taradigan bo‘lsa, tekshiruvlar aslida qanaqa natija berayotgani aniq bo‘ladi. Aytilgan 99,6 foiz holatdan keyin tadbirkor taqdiri nima bo‘lgani o‘rganilsa, asl muammo chiqadi.

— Hisob-fakturalarni noqonuniy bloklab qo‘yish masalasini ham aytgansiz. Bu muammo menimcha oldingi suhbatlarimizda ko‘tarilmagan.

— Hozir ommalashib borayotgan amaliyot. Oldin QQS guvohnomasini bloklab qo‘yish bilan boshlangan edi, endi hisob-fakturaga o‘tildi. Birinchi QQS guvohnomasi joriy qilish haqida gap ketganda, biz bundan qurol sifatida foydalanish mumkinligini aytganmiz. “Yo‘q, faqat hisobini yuritish uchun guvohnoma beramiz” deyilgan edi. Hozir esa, QQS guvohnomasidan ayrim holatlarda to‘g‘ri maqsadda, ayrim holatlarda tadbirkorlik sub’yekti faoliyatini to‘xtatib qo‘yish uchun qurol sifatida foydlanilyapti. Me’yoriy hujjatlarda tadbirkorlik faoliyatini to‘xtatish faqat sud orqali amalga oshiriladi, deyilgan. Lekin QQS guvohnomasini to‘xtatish, hisob-fakturani bloklash o‘z-o‘zidan tadbirkorlik faoliyatini to‘xtatishga olib keladi. Ammo hech kim bu amaliyotni tadbirkorlik faoliyatini to‘xtatib qo‘yish deb baholamayapti. Oldingidek, QQSdan qurol sifatida foydalanishgani kabi hisob-fakturadan ham shunday foydalanishyapti.

Kirim qilinmagan tovar sotilmaydi degan narsa bo‘lyapti. Tadbirkor qaysidir tovarni hisob-faktura orqali emas, ustav fondiga qo‘yib kirim qilishi mumkin. Bu esa elektron ravishda hech qayerda ko‘rinmagach, hisob-faktura bilan sotishga ruxsat berilmaydi. Boshqa tovarlar sotishni ham bloklab qo‘yishyapti, nomuvofiqlik bor deb. Tadbirkor soliq inspektoriga chiqib, nega bunday bo‘layotganini so‘rasa. "biz seni borib tekshirib ko‘ramiz, tovar nomuvofiqligi bo‘yicha holat bormi yoki yo‘q" deydi. Umuman hech qaysi nazorat tartibida yo‘q bu.

O‘zi xohlagancha tekshiruv qilish imkoni bor joyda hisob-fakturani bloklab qo‘yish orqali ham yana bir imkoniyat yaratilyapti. Huquqiy asosi yo‘q bularning. Bunday holatlar korrupsiyaga olib keladi. Soliqchi va soliq to‘lovchi o‘rtasida qancha ko‘p muloqot bo‘lsa, bu korrupsiyaga olib boradi.

— Tadbirkorga talabnoma yuboriladi va birdan hisobraqamlariga taqiq qo‘yib qo‘yishadi. Bu ham jiddiy muammo ekani aytiladi. Shu holat bo‘yicha ham ma’lumot bersangiz.

— Tadbirkorlik sub’yektiga talabnoma jo‘natishadi. O‘z me’yorlari asosida talabnomaga javob beradi tadbirkor. Berilgan javob asosli deb qabul qilinsa, tekshiruv tugatiladi. Agar asosli deb topilmasa, qo‘shimcha hisoblash bo‘yicha qaror qabul qilinadi. Qarordan keyin soliq to‘lovchining 1 oy muddati bo‘ladi, shundan so‘ng kuchga kiradi qaror. Shu muddatdan so‘ng tadbirkor yuqori turuvchi soliq organiga yoki sudga shikoyat qilishi mumkin. Yuqori turuvchi organ yoki sudga shikoyat kiritilganda, shikoyat qilinayotgan soliq organi bo‘limi ogohlantirilsa, shikoyat ko‘rib chiqilgunga qadar qaror ijrosi to‘xtatilishi kerak. Qonun talabi shunday. Bizda esa bunday holatda inkassa qo‘yib qo‘yishadi. Nega deb so‘ralsa, chunki to‘xtatish to‘g‘risida qaror hali chiqmadi, deyishadi. Lekin qonunda ogohlantirish bilan to‘xtatilishi aytilgan. Amaliyotda esa inkassa qo‘yib qo‘yishadi.

Bundan tashqari, qarz muddati bir oy muddatga uzaytirilsin degan qaror chiqib, inkassa ochilishi kerak bo‘lgan holatda ham bizga buyruq yetib kelmadi deb inkassani olishmaydi. Bu holat qasddan qilinadimi yoki boshqacha, bilmaymiz, lekin o‘z rahbari qarorini zudlik bilan ijro etishmaydi. Janjal-to‘polon bilan ijro etiladi.

Yana bir holat bor: tadbirkor kurashishni boshlashi bilan inkassa qo‘yib qo‘yishadi. Bu faoliyati to‘xtaydi degani. Chunki noqonuniy inkassa bo‘lgani uchun hisobraqamga pul tushirsa, hamma pul budjetga ketib qoladi. Bu holat bo‘yicha ham kurashishi kerak bo‘ladi. Eng yomoni, hali soliq organi bilan munozarali protsedura tugamasdan turib, tadbirkorning ishi prokuraturaga beriladi. "Mana bu soliq to‘lovchining shuncha qarzi bor, undirishdan bo‘yin tovlayapti" degan mazmunda. Prokuratura soliq bo‘yicha tashkilot emas, shuning uchun soliq organi bergan ma’lumotga ishonadi va tadbirkorga bir oy ichida to‘lamasa, jinoiy ish qo‘zg‘atish to‘g‘risida xabar yuboradi. Soliq qonunchiligining o‘zida qaror ustidan shikoyat berib, sudgacha borib, sud qarori kuchga kirguncha kamida 3-4 oylik qonuniy protsedura bor. Hali qonuniy kuchga kirmagan qarorni olib prokuraturaga berishadi. Tabiiyki, tadbirkor 1 oyda muammoni hal etolmaydi, chunki bo‘yniga bir necha milliard so‘m qo‘yilgan bo‘ladi. Prokuratura ham shu aytilgan mablag‘ni to‘lab, keyin soliq organi bilan tortishaver deyishadi. Lekin tadbirkor bu pulni to‘lay olmaydi, chunki bu noto‘g‘ri tahlil qilingan summa. To‘lasa, bankrot bo‘ladi.

Pulni to‘lolmasa, jinoiy ish qo‘zg‘atiladi va jinoiy ish doirasida taftish e’lon qilinadi. Tadbirkor o‘z huquqi uchun kurashishni boshlaganda prokuraturadan qurol sifatida foydalanishadi. To‘lmasa, jinoiy ish qo‘zg‘atilishini biladi, imkoni bor tadbirkor to‘lab, vaziyatdan chiqib ketyapti. Lekin biznesga bunday munosabatda bo‘lish tadbirkorni qo‘rqitib, bezillatib qo‘yadi.

— Bir tadbirkordan murojaat kelib tushgan bizga. Unga ko‘ra, soliqlar bo‘yicha jarima qo‘llangan, ammo hisobchisi soliq organiga bu noto‘g‘ri ekanini isbotlab bergan. U yerdagilar esa shu pulni to‘lab turing, bizga ham budjetga pul kerak, qaytarib beramiz, deyishgan. Bir suhbatimizda soliq organlarida ham jarima “plan”i qo‘yilganini aytgandingiz. Hozir uning nomi o‘zgarib, “tuhmat bo‘limi”ga aylanib ketdimi?

— Xalq tilida “tuhmat bo‘limi” – segmentatsiya deyishadi. Segmentatsiya bo‘limidan keldi deyishadi. Soliq organi falon tadbirkorda taxminan shuncha qo‘shimcha soliq chiqishi kerak deydi. Xodim esa bu taxminiy summani «plan» deb qabul qiladi, xuddiki o‘sha summani yozib kelolmasa, jazolanadi yoki yaxshi tekshiruvchi hisoblanmaydi. Agar o‘sha summani bo‘yniga qo‘yib kelsa, kerak bo‘lsa keyin tadbirkor sudlashaversin.

Bunday holatlar juda ko‘p. Jarimaga tortish uchun nimadir topishadi baribir. Hatto shunday holatlar bo‘lganki, korxonaning yillik ishlab chiqarish quvvatidan kelib chiqib, “agar korxona to‘liq quvvatda ishlasa, faloncha ishlab chiqarar edi, shuncha ishlab chiqarilganini inobatga olib...” deb yilma-yil hisoblab berishgan. Bu tuhmatmasmi? Bunday ayblar sudda ham tasdig‘ini topmadi va tadbirkorning foydasiga hal bo‘ldi.

Har doim tekshiruvchilar sudda hal qilinadi deb yozib ketaversa, tadbirkor sudlashish bilan ovora bo‘ladi. O‘xshatish bilan aytadigan bo‘lsak, tadbirkor – tilla tuxum qo‘yadigan tovuq, uning tuxumidan foydalanish kerak, lekin uning o‘zini so‘yib yubormoqchi bo‘lishadi.

Segmentatsiya (tuhmat) bo‘limi tomonidan falon tadbirkorlik sub’yektidan, deylik, 100 mln so‘m aniqlash uchun tekshiruvchi jo‘natishadi. Agar tekshiruvchi bunday jarima solishga asos yo‘qligini aniqlasa, o‘sha tekshiruvchining ustidan xizmat tekshiruvi o‘tkazilib, tadbirkorni qayta tekshirishadi. Vaholanki, bir sub’yektni bir davrda bir soliq turi bo‘yicha ikki marta tekshirish mumkin emas. Nima emish, tekshiruvchi shu paytda yaxshi e’tibor bermagan ekan, boshqatdan tekshirsin…

Madina Ochilova suhbatlashdi.
Operator – Mirvohid Mirrahimov
Montajchi – Abdusalim Abduvohidov