«Loyihada pastroq qurilishi kerak bo‘lgan» – Toshkent teleminorasi nega rejadan balandroq qurilgandi?

Aslida loyihasi Iroq uchun ishlab chiqilgan, avvaliga balandligi pastroq bo‘lishi rejalashtirilgan, qurilgach dunyoning eng baland teleminoralari ro‘yxatiga kiritilgan Toshkent teleminorasi tarixi juda qiziq. Uning qurilishidan to bitkazilishigacha bo‘lgan tarixiy tasvirlarni tomosha qilish esa undan-da maroqli. Kun.uz ushbu unikal inshootning dunyoga kelish tarixi, u bilan bog‘liq fojia, afsona va haqiqatlar haqida hikoya qiladi.

{Yii::t(}

O'tkazib yuborish 6s

O'tkazib yuborish

Loyihaning dunyoga kelishi

Iroq. O‘tgan asrning 60-yillarida bosh vazir Abdulkarim Qosim Bag‘dodda teleminora qurish loyihasini kelishib oldi. Biroq 1963 yil 8 fevralda Iroqda boshlangan harbiy to‘ntarish sababli Abdulkarim Qosim hokimiyati tugatilib, Bag‘dod teleminorasi loyihasi ham qog‘ozlarda qolib ketadi. Inshoot maketi esa Moskvadagi VDNX (Xalq xo‘jaligi yutuqlari ko‘rgazmasi) maydonida bir necha yillar davomida saqlanadi.

Aynan shu vaqtlar Toshkent shahridagi 1956 yilda qurilgan 180 metrli teleminoraning tobora ortib borayotgan radio va teledasturlarni uzatishda texnik imkoniyatlari yetmayotgan, yangi teleminoraga ehtiyoj sezila boshlangan davrga to‘g‘ri kelardi. Ammo 60-yillar so‘ngida zilziladan keyin endigina qayta qurilgan Toshkent shahrida rejadan tashqari yirik loyihalarni amalga oshirish qiyinroq masala edi.

O‘sha paytdagi O‘zbekiston rahbari bo‘lgan Sharof Rashidov O‘zbekistonning aloqa vaziri Doniyor Mangeldin bilan Moskvaga qilgan tashrifi davomida VDNX maydonidagi Bag‘dod teleminorasining maketini ko‘rib qoladi. Endi oldinda sobiq ittifoq Markaziy qo‘mitasidan O‘zbekiston uchun so‘ralishi kerak bo‘lgan Toshkent metropoliteni loyihasiga teleminora qiziqishi ham qo‘shiladi. Sharof Rashidovning rasmiy Moskvada hurmati baland edi. Shu sababli uning taklifi yerda qolmay, har ikki yirik loyihani amalga oshirishga ruxsat beriladi.

Metropolitenni rejalashtirish ishlari 1968 yildan boshlangan bo‘lsa, 1971 yilning 1 sentabrida O‘zbekiston aloqa vazirligi tasarrufida “Toshkent radiotelevizion uzatish markazi qurilishi direksiyasi” ish boshlaydi hamda 7 yildan so‘ng – 1978 yilning aprelidan Markaziy Osiyodagi eng baland inshoot qurilishiga start beriladi.

Qurilish tarixi

Inshootning qurilishida uning joylashuv o‘rni ham muhim bo‘lib, shu sababli poytaxtning ham eng baland, ham o‘ta og‘irlikka bardoshli yer qatlami tanlab olindi. Yunusobod tumanidan oqib o‘tuvchi Bo‘zsuv kanali bo‘yidagi 6 gektar maydon teleminora qurish uchun ajratilib, hududda poydevor uchun qazish ishlari boshlanib ketdi. 11 ming kubmetr beton qorishma va ming tonna temir armatura sarflangan 11 metr chuqurlikdagi poydevor qurilishi 4 oy davom etdi.

Markaziy Osiyodagi eng baland inshootning zilzilalar-u kuchli shamollarga chidamliligini ta’minlash me’morlar, quruvchilar hamda sifat uchun javobgarlar yelkasidagi ulkan mas’uliyat edi. Qolaversa, tobora ko‘tarilib borayotgan minoraning yuqori qavatlarida ish olib borish uchun mamlakat tarixida birinchilardan bo‘lib, maxsus tirkama krandan foydalanildi. Temir konstruksiyasidan ko‘tarilgan inshootga 540 tonna og‘irlikdagi 93 metrli oyoqlar 10 metrli bo‘laklarga bo‘lingan holatda biriktiriladi. Nima uchun uchta va nega bunday shaklda ekani haqidagi dalillarga esa sal keyinroq to‘xtalamiz.

Rejada 375 metr bo‘lmagan

Qizig‘i, Toshkent teleminorasi loyihasida avvaliga uni 375 metr qilib qurish rejada yo‘q edi. “Izvestiya” gazetasining 1981 yil avgust oyidagi sonida Qozog‘istonning Olmaota shahrida balandligi 371 metrli Ko‘ktepa teleminorasi qurilayotgani haqida maqola chop etiladi.

Shundan so‘ng sobiq ittifoq kompartiyasi qo‘mitasining sekretari Asadilla Xo‘jayev mazkur maqolani o‘sha davrdagi O‘zbekiston aloqa vazirining 1-o‘rinbosari Abdunabi Tog‘aynazarovga ko‘rsatib, unga qurilishi boshlangan teleminorani 375 metrga yetkazish vazifasini topshiradi. Shundan so‘ng Abdunabi Tog‘aynazarov yangi o‘zgarishlar uchun Moskvadan qaytadan ruxsat oladi, loyihaga o‘zgartishlar kirittirib, Germaniyadan keltiriladigan maxsus po‘latdan qo‘shimcha buyurtma qilish ishlariga bosh-qosh bo‘ladi. Shu tariqa balandligi bo‘yicha o‘z zamonasining dunyoda to‘rtinchi o‘rinda turgan Toshkent teleminorasi 1985 yilda qurib bitkaziladi hamda shu yilning 15 yanvarida respublika va viloyatlar rahbarlarining yil yakunlari bo‘yicha o‘tkaziladigan majlis kuniga to‘g‘rilab, ishga tushiriladi.

Taqqoslab ko‘ramiz

Teleminoraning uzunligiga ko‘ra 375 metrni tasavvur qilish uchun bu qariyb 266 metrli 1,5 ta Nest one osmono‘par binosi, har biri 27 metrli 14 ta ustma-ust qo‘yilgan 9 qavatli uy yoki 108 metrli 3,5 ta Milliy bank binosining bosh qarorgohi balandligiga teng.

Uning 6000 tonna vazni esa 7,5 mingta “Matiz” avtomobili, 120 ming qop un yoki 37 dona eng yengil Boeing-747 samolyoti og‘irligiga teng.

Inshootni zanglashga qarshi bo‘yashda ishlatiladigan 6732 kg havo rangli hamda 10150 kg fil suyagi rangli maxsus yong‘inga bardoshli bo‘yoqlar bilan esa deyarli 10 mingta 15 kvadrat metrli uyning shiftini yoki xuddi shu o‘lchamdagi 3 mingdan ortiq xona ichki devorlarini bo‘yash mumkin. Teleminora maxsus tayyorgarlik va tekshiruvlardan o‘tgan machtachi-alpinistlar tomonidan yiliga 7-8 yilda bir marta 2-3 oy davomida bo‘yaladi.

Machtachilar antenna va kabellarni ham ta’mirlaydi hamda 375 metr balandlikdagi maxsus matodan tikilgan O‘zbekiston bayrog‘ini almashtirishadi. Bu har 3-4 oylik davrni o‘z ichiga olib, bayroqni yangisiga alishtirish va texnik ko‘riklar vaqtida teleminoradan tele-radioto‘lqinlar uzatish bir necha soatga to‘xtatib turiladi.

Kutilmagan fojia

1986 yil. 20 yil oldin sodir bo‘lgan zilziladan so‘ng butunlay qayta qurilgan Toshkent shahridagi amalga oshirilayotgan bunyodkorliklar haqida “O‘zbekfilm” kinostudiyasida Pirimqul Qodirovning “Olmos kamar” romani asosida film suratga olinadi.

Toshkent manzaralari va bir yil oldin bitkazilgan teleminora tasvirlangan kadrlar to‘laqonli chiqishi uchun shaharni tepasidan ham tasvirga olish lozim edi. Shu sababli Toshkentdagi Turkiston harbiy okrugi rahbariyati roziligi bilan 73-havo qo‘shinlari tarkibida bo‘lgan Mi-8 vertolyoti kinoijodkorlar ixtiyoriga beriladi. Vertolyotni ekipaj komandiri harbiy uchuvchi Valeriy Lobankin boshqaradi. Bortda komandirdan tashqari uning ikki nafar yordamchisi, bir videooperator, komandirdan iltimos qilib bortga chiqib olgan oddiy askar hamda Lobankinning voyaga yetmagan o‘g‘li bor edi.

O‘sha kuni bortdagilar vertolyotda tasvirchining kinotasmasi to‘lguncha shahar uzra parvoz qilishadi. Tasvirlar “O‘zbekfilm” kinostudiyasiga yetkazilgach, yana kadrlar olish uchun vertolyot tushdan so‘ng ikkinchi marta shahar osmoniga ko‘tariladi. Toshkentning faxri bo‘lgan yangi teleminorani ham suratga olish uchun unga yaqinlashgan paytda uchuvchilar teleminoraning yuqori qismlariga yuk olib chiqish uchun mo‘ljallangan qalin trosni ko‘rmay qolishadi. Oqibatda vertolyotning parragi trosga tegib ketib, muvozanatini yo‘qotadi va pastga qulay boshlaydi.

Pastlayotgan vertolyotda hech bo‘lmasa Lobankinning o‘g‘lini asrab qolish uchun uni pastda oqayotgan Bo‘zsuv kanaliga uloqtirishadi. Ammo bola kanalga emas, qattiq yerga tushib halok bo‘ladi. Shuningdek, bortda qolgan boshqalar ham fojiadan omon qolmay, vafot etadi. Sovet davri an’anasiga muvofiq, aksariyat halokatlar qatorida bu baxtsiz hodisa ham ommaga oshkor qilinmagan. “Olmos kamar” filmida halokatga uchragan Mi-8 vertolyotidan turib olingan kadrlar ham ishlatilgan.

Qurilishi oxiriga yetmay qolganmi?

Odamlar orasida teleminora haqida turli fikrlar, afsona va to‘qima gaplar yuradi. Ularning ba’zilariga to‘xtalsak. Teleminoraning uchta yon oyoqlariga e’tibor qaratsangiz, ularning minoraga tirkalgan qismida xuddi yana qo‘shimcha oyoqlar bo‘lishi kerakdek, ular uchun joy tashlab ketilgandek ko‘rinadi. Ba’zilar bu holatni “inshoot qurilishi oxiriga yetkazilmagan” deya baholashadi. Aslida esa teleminora o‘z davrining hamda bugunning ham unikal inshooti hisoblanib, undagi har bir detal alohida hisob-kitob va o‘lchovlar asosida ishlab chiqilgan.

Aslida yarim aylana shaklidagi bu “qovurg‘alar” – inshootning bir bezagi. Toshkent teleminorasi loyihasi balandlikka bo‘y cho‘zgan kosmik raketa timsolida yaratilgan.

Yaxshilab e’tibor qilinsa, inshootning uch tayanch oyog‘i kosmik raketani ushlab turadigan tirkamalar, qolgan uchta “qovurg‘alari” esa raketa dvigatelini ifodalash uchun yasalgan. Teleminora shu qadar baquvvat qurilganki, uni suyab turgan uch oyog‘ining yordamisiz ham u bemalol o‘z muvozanatini saqlab tura olishiga ishonch bildiriladi. Oyoqlar esa suyanchiqdan ham ko‘ra ko‘proq tashqi dizaynning bir elementi hisoblanadi.

Balandligi va og‘irligiga nisbatan olsak, Toshkent teleminorasi dunyodagi haqiqiy eng katta kosmik raketadan 3 baravar katta deyish mumkin.

Troslar muvozanatni ushlash uchun emas

Teleminora yaqinidan o‘tgan odam yerdan uning eng yuqori qismiga ulangan troslarni ko‘radi. Kimdir ularni inshoot muvozanatini ushlab turadi, desa, yana kimdir elektr tokini yerga uzatuvchi simlar, deydi. Aslida ikkalasi ham emas. Bu qalin po‘lat arqonlar pastdan yuqoriga yuk ko‘tarish uchun ishlatiladi. Tokni yerga uzatish vazifasi haqida esa allaqachon inshoot qurilishida o‘ylangan. Teleminorani hatto chaqmoq urgan taqdirda ham obektga va uning ichidagi insonlarga zarar yetmaydi.

Teleminora qimirlab turadi

Haqiqatan ham teleminoraning eng yuqori nuqtasi zilzila, kuchli shamol vaziyatlarida 6 metr radiusda yoki umumiy 12 metr masofagacha qimirlab turadi. Bu ham loyihada o‘ylangan va inshootga hech qanday zarar yetkazmaydi.

Ikki dumaloq yarusda ikki restoran

Teleminorada rostdan ham ikkita panorama shaklidagi restoran bor. Ammo ular inshootning ikki yirik dumaloq yaruslarida emas. Uning birinchi katta yarusida 2 qavatli “moviy” va “alvon” zallar joylashgan bo‘lib, ayni paytda panorama yo‘nalishida harakatlanib turuvchi “moviy” zalning restorani faoliyat yuritadi. “Alvon” qavatda esa ta’mirlash ishlari ketyapti. Teleminoraning yuqoridagi kichik dumaloq yarusiga chiqish uchun faqat xizmat xodimlarigagina ruxsat etiladi. U yerda telekommunikatsion, radio va meteorologik texnikalar joylashgan.

Xavfli nurlanish bormi?

Ko‘pchilik uning radiatsiyasidan ham xavotir bildiradi. Ammo teleminoralar nafaqat sifatli teleradioaloqa bilan ta’minlash, balki nurlanishdan qochish uchun ham hududlarning eng yuqori nuqtalarida hamda juda baland qilib quriladi. Undan chiqayotgan radioto‘lqinlar uzoqlarga taraladi. Agar xavf darajasiga taqqoslasak, uyali aloqa telefonlari yonginamizdagi nurlanish manbaidir.

Uzoq yillar davomida “yopiq” hududlardan biri sifatida ko‘rilgan teleminoraga kirishda yaqin yillarda pasport nazorati tizimi bekor qilinib, turli sun’iy cheklovlar olib tashlandi. Natijada, unga qiziquvchi sayyohlarning soni yildan yilga oshib boryapti. Chunki poytaxtni qush parvozi balandligidagi eng yuqori nuqtadan aylanma harakatda tomosha qilish va 100 metr yuqoridagi restoranda ovqatlanish zavqini hozirda faqat shu inshootgina bera oladi. 38 yildan oshibdiki, bu unikal me’moriy minoraning haybat va xayratini bosa oladigan inshoot hali qurilgani yo‘q. Ham milliy, ham zamonaviy, ham o‘lmas ijodiy yondashuvlar sababli Toshkent teleminorasi o‘z salobatini hech qachon yo‘qotmay, poytaxtning tashrif qog‘ozi bo‘lib qolaveradi.

Muallif: Sardorbek Usmoniy

Tasvirchi: Asror Almurodov