«Davlat organlariga qilinadigan murojaatlar to‘liq o‘zbek tilida bo‘lishi shart» - tilshunoslar yangilanayotgan til qonuniga takliflarini berishdi

Suhbat davomida adabiyotshunos Zuhriddin Isomiddinov, pedagogika fanlari doktori, professor Qozoqboy Yo‘ldoshev va “Ma’rifat” gazetasi bosh muharriri Husan Karvonli “Davlat tili haqida”gi qonunning jamiyatda qanchalik ishlayotgani borasida o‘z fikrlarini bildirishdi.

{Yii::t(}

O'tkazib yuborish 6s

O'tkazib yuborish

Zuhridddin Isomiddinov:

— Bunga qadar bir qancha davlatlarning til qonunlari bilan tanishib chiqdim va shuni tushundimki, o‘zim ko‘rgan qonunlarda «qonun tili» bor, ya’ni qat’iy. Bizning qonunda esa shu qat’iylik yo‘q.

Deylik, Qozog‘istondagi birorta dorixonaga kirib dori olsangiz, ichidagi yo‘riqnomasida, albatta, ma’lumotlar qozoq tilida ham bo‘ladi. 1989 yilda til borasida bizdan orqada bo‘lgan davlatlar bugun bizdan ancha o‘tib ketgan.

Yangi va yaxshi qonun ishlab chiqilsa, biror kun ishlab qolsa, yaxshi bo‘lib qolar. Birinchidan, qonun qonunga o‘xshashi kerak, har bir modda bo‘yicha javobgarlik bo‘lishi lozim. Davlatning fuqarolari oldidagi obro‘si qonunlarga amal qilinishini ta’minlash bilan belgilanadi. Oliy Majlis qonunni chiqardimi, ijro hokimiyatining vazifasi shuni bajarish bo‘ladi.

Kuni kecha notariusga bordim, buni qarangki, barcha hujjatlar ruscha. Vaholanki, 20-25 oldin o‘zbekcha edi. Kasalxonalarda ham shunday. Biz ortga — rus tiliga qarab ketyapmiz. Shunchasi yetmaganday MDH davlatlarida rus tiliga e’tiborni kuchaytirish haqida hujjatlar imzolandi. Alisher Usmonov degan o‘zbek boyi O‘zbekistonda rus tilini rivojlantirish uchun 5 mln dollar ajratdi. Bunday boylarimiz o‘nlab bor. O‘zbek tiliga kuyinadigan odam bormi? Balki biz ziyolilar ularni jalb qilolmayotgandirmiz. Moddiy asos bo‘lmasa, baribir foydasi bo‘lmaydi.

Qozoqboy Yo‘ldoshev:

— Yaqinda Qozog‘iston va Qirg‘izistonda bo‘ldim. Ularda tashqi ko‘rinishda to‘liq davlat tilini ko‘rdim. Ayniqsa Olmota va Ostonada yozuvlar deyarli to‘liq qozoqchaga o‘tgan. Hatto rasman o‘tilmagan bo‘lsa ham, lotin yozuviga o‘tish boshlangan, qonun chiqmasidan avval. Til bo‘yicha qonun eng birinchi bizda qabul qilingan edi, lekin bugungi kunda davlat tili borasida eng ortdamiz. Borgan sari tilimiz millat ruhiyatiga begonalashib boryapti. Hozirgi bolalar «most», «optom» kabi so‘zlarni o‘zbekcha deb lisoniga qabul qilgan. Nima qilyapsan, bu nima ahvol, deb so‘roqlab turadigan tuzilma yo‘q — ega yo‘q.

Suhbatimiz boshida qonun yaxshi bo‘lsa ham, bajarilmasa bekor, degandik. To‘g‘ri fikr shu. Qonunni bir institut bajarmaydi, butun xalq zimmasidagi vazifa. Lekin hamonki o‘zimiz anglab bajarmayapmiz ekan, uni bajartiradigan mexanizm kerak. Bizda faqat lavozimlar paydo bo‘lyapti: til bo‘yicha hokimning, direktorning, falonning yordamchisi. Ularning foydasidan ko‘ra, budjetga zarari ko‘proqdir balki. Qanday qilib o‘rinbosar o‘z boshlig‘iga til bo‘yicha yo‘l-yo‘riq ko‘rsatadi? O‘sha boshliqning o‘zi milliy g‘urur, tildan tilning farqini bilsa, shunda bo‘ladi. Inshoot qurib turib uni «Florensiya», «Versal», «Magic city» deya nomlashga ishqiboz bo‘lsa; do‘konlardagi mahsulot nomlarini o‘rischa yozsa... o‘rischani qanday yozyapsan? «Ogurets» demay, «bodring» deyish shunchalik muammomi, masalan? Shunchaki bajargisi kelmaydi. Qonunni tan olmaydi.

Zuhriddin Isomiddinov:

— Tilni xalq sevishi o‘z-o‘zidan bo‘lib qolmaydi, buni anoyilarga o‘xshab kutmaylik. Bu borada bizdan ilgarilab ketgan xalqlardan ibrat, andoza oladigan vaqt keldi. Biz shu paytgacha olam bizga mahliyo, hamma bizdan o‘rgansin, degan tushunchalarni ilgari surib keldik. Holbuki, o‘rganadigan narsalarimiz ko‘p ekan.

Qirg‘iziston, Qozog‘iston kabi qo‘shni davlatlarda bo‘ldim va bildimki, bizda odamlarning milliy ruhiyatini uyg‘otuvchi vositalarga e’tibor berilmas ekan. Masalan, Qirg‘izistonning har bir shahrida Manas haykali bor, Bishkekda o‘nlab dostonlarning qahramonlarining haykali bor. Biz faqat Adiblar xiyoboniga haykal o‘rnatib, jar solib yuribmiz. Gap faqat haykalda emas. Deylik, BMT binosida Sa’diy Sheroziyning misralari bor. Nega endi biz Oliy Sud binosi peshtoqiga Boburning quyidagi misralarini yozib qo‘ymaymiz:

Har kimki, vafo qilsa, vafo topqusidir,

Har kimki, jafo qilsa, jafo topqusidir,

Yaxshi kishi ko‘rmagay yomonliq hargiz,

Har kimki, yomon bo‘lsa, jazo topqusidir.

Tayyor shior-ku bu. Yozmaymiz-da lekin, chunki ular nazdida biz o‘rislashishimiz kerak. Qonunni ijro etish talabiga Oliy Sud vakolati ham bor, lekin qilishmaydi.

Sud masalasida bir qancha hujjatlar bilan tanishib chiqqanman. O‘zbek tilida yozilgan, lekin o‘zbekcha emas, o‘qigan odam tushunmaydi. Biror bir jinoyat tafsiloti shunday bayon qilinadiki, da’vogaram, javobgaram tushunmaydi unga. Hali o‘zbek tilini davlat tili qilish uchun tog‘day-tog‘day ishlarimiz bor. Qaysidir idorada hujjat o‘zbek tilida yozilgani bilan davlat tili ta’minlanib qolmaydi.

Husan Karvonli:

— Qozog‘istonning davlat tili haqidagi qonunini o‘rganib chiqdim. Ularning qonuni biznikidan ko‘ra ancha qat’iy ekani ko‘rinadi. Biz ham deputatlarimizdan talab qilamizki, yangi qonunda til qonuni talabalarini buzganlarga nisbatan javobgarlik qat’iylashtirilsin.

Qozoqboy Yo‘ldosh:

— Yangi qonun ishlanayotgan bo‘lsa, unda davlat idoralariga murojaatlar faqat o‘zbek tilida bo‘lishi ham belgilab qo‘yilishi lozim. Hozirgi qonunda fuqarolar ixtiyori bilan boshqa tilda bo‘lishi mumkin, deyilgan, shu joylari olib tashlanishi kerak.

Ikkinchisi. Joy nomlari toza o‘zbek tilida bo‘lishi qonun bilan belgilab qo‘yilishi kerak. Hozirgi qonunlarda bu yo‘q. Shuning uchun ham To‘ytepani Nurafshon deb forscha qilyapmiz, Bo‘zni Bo‘ston deyapmiz — O‘zligimizdan qochyapmiz. Tojikiston hukumati O‘ratepa nomini turkiycha bo‘lgani uchun Istiravshan deb o‘zgartirdi. Mahalla, qishloq nomlarini ham shunday fors-tojikchaga o‘zgartirishdi. Shulardan o‘rganishimiz kerak.

Manas nomiga qo‘yilgan chegara postimiz bor. Nega endi Alpomish, Go‘ro‘g‘li emas? Befarqligimiz shu darajadaki, o‘z bolalarimiz ismini arabcha, forscha ismlar qo‘yamiz, ishqilib o‘zbekcha bo‘lmasa bo‘ldi.

Uchinchi taklif. Narx bitiklari, ya’ni do‘konlardagi mahsulotlar nomi, narxi o‘zbekchada yozilishi majburiy qilinishi kerak. Qiyin emas, bir kunda o‘zgartirishadi.

Keyingi taklif reklamalar to‘g‘risida. Reklamalar o‘zbekcha bo‘ladi, 40 foiz qismida boshqa tilda bo‘lishi mumkin, degan qonun bor. Shuning to‘laqonli o‘zbekcha bo‘lishi qat’iylashtirilishi kerak.

Bundan tashqari, mulkiy mansublikdan qat’i nazar, OAV majburiy davlat tilida bo‘lishi kerak. Kino, serial va boshqalardagi tilni buzuvchi holatlarga qonunda ko‘zda tutilgan holda javobgarlik belgilash lozim.

Zuhriddin Isomiddinov:

— Qirg‘izistonda bo‘ldim yaqinda. O‘shda Bobur nomidagi teatr bor, uning nomini qirg‘izchada yozib qo‘yishgan. Lekin bunga qarshiman, Qirg‘izistondagi o‘zbek teatri qirg‘izcha nomda bo‘lmasligi kerak. Bizda ham shunday, ya’ni boshqa xalqlarning milliy-madaniy markazlari o‘sha xalq tilida bo‘lishi lozim, bu bilan davlat tili kamayib qolmaydi. Qonunimiz Konstitutsiyamizga zid bo‘lmasligi kerak, Konstitutsiyamizda boshqa xalqlarning milliy tili va madaniy taraqqiy topishiga davlat yordam berishi aytilgan. Shu narsaga zid kelmasa, bo‘ldi. Qolgani Qozoqboy aka aytganday bo‘lishi kerak.

Husan Karvonli:

— Til taraqqiyoti antinomiyasiga ko‘ra doimiy rivojlanib boradi, boshqa tillardan so‘zlar kiradi. Shunday qabul qilinayotgan so‘zlar o‘zbek tili ruhiyatidan kelib chiqib qabul qilinishi kerak. Deylik, ruslar Babur, Navoi deb yozadi, biz shunday qilib o‘z tilimizga moslashimiz kerak. Shu narsa qonun darajasida mustahkamlanishi kerak.

Yangi qonunni ishlab chiqayotgan deputatlarimizdan umid qilamiz, yaxshi qonun chiqarishar. Lekin siyosiy elita, deputatlarimiz orasida ikkiyuzlamachilari ham ko‘p. Masalan, minbarga chiqib, o‘zbek tilini maqtab gapiradi, lekin bolasini o‘ris maktabida o‘qitayotgan bo‘ladi. Ulardan nimadir kutish ham noto‘g‘ri. Qonun loyihasi ustida ishlayotganlar tili va dili bir insonlar bo‘lishidan umid qilamiz.

• Intervyuni to‘liq holda yuqoridagi video orqali tomosha qilishingiz mumkin.