“Orban Yevrokengash rahbariga aylansa, ittifoqni sinovli davr kutadi” - ekspertlar

Yevropa Kengashi prezidenti Sharl Mishel Yevropa Ittifoqi deputatligiga saylanish uchun kengash rahbarligidan erta ketishini e’lon qildi. Natijada, agar yaqin oylarda uning o‘rniga yangi nomzod topib tasdiqlanmasa, YeK raisi vakolatlari Vengriya bosh vaziri Viktor Orbanga o‘tadi. Chunki 2024 yil iyul–dekabr oylarida kengashga raislik navbati Vengriyada bo‘ladi.

{Yii::t(}

O'tkazib yuborish 6s

O'tkazib yuborish

“Geosiyosat” bu holatni sharhlab berish uchun siyosiy tahlilchilar Kamoliddin Rabbimov va Jahongir Akramovni taklif qildi.

— Yevropa Ittifoqi Kengashi rahbari qanday vakolatlarga ega?

Kamoliddin Rabbimov: — YeIda muhim organlar bor. Birinchisi, YeIga kiruvchi barcha davlatlar rahbarlaridan iborat Yevropa Kengashi. Ikkinchisi – YeIning ijro hokimiyati bo‘lmish Yevrokomissiya. Uchinchisi – Yevropa parlamenti.

Yevropa kengashi nizomiga ko‘ra, har bir a’zo davlat 6 oy davomida bu kengashga raislik qiladi, ya’ni bir yilda ikkita davlat rais bo‘ladi. 2024 yilning ikkinchi yarmida raislik navbati Vengriyaga keladi. Raisning vazifasi dolzarb masalalarda kengash majlisini chaqiradi, kun tartibini belgilaydi, lekin qaror qabul qilish konsensus asosida, ya’ni hammaning roziligi bilan bo‘ladi.

Jahongir Akramov: — 2009 yildagi Lissabon kelishuviga ko‘ra, Yevropa Kengashining prezidenti lavozimi joriy etilgandi. Bu lavozim egasi 2,5 yilga saylanadi, Sharl Mishel ikkinchi marta ham saylangandi. Uning asosiy vazifalaridan biri – ittifoqdagi konsensusni, birdamlikni ta’minlash. Sharl Mishelning ikkinchi raislik muddati 2024 yil noyabr oyida yakunlanar edi.

Yevropa Kengashi yiliga kamida 2 marta yig‘iladi, favqulodda holatlarda 4 martagacha yig‘ilgan. Asosiy vazifalar – birlikni ta’minlash, Yevroparlamentga hisobot berish, yirik siyosiy qarorlar qabul qilish bo‘ladi. Misol uchun, Ukrainaga 50 mlrd dollar mablag‘ ajratish kabi takliflarni ham beroladi. Shu ma’noda yirik siyosiy vakolatlarga ega.

Kamoliddin Rabbimov: — Sharl Mishel o‘z shaxsiy manfaatlarini YeI manfaatlaridan ustun qo‘ygani uchun tanqidlarga uchradi. Vakolatidan ertaroq ketib, Yevroparlamentga saylovlarda qatnashmoqchi.

Jahongir Akramov: — Kamoliddin aka aytgandek, u o‘zining siyosiy karerasini o‘ylab, vakolatini ertaroq tugatdi. Uning partiyasida imkoniyat katta bo‘lib turibdi, hatto Yevroparlament raisi bo‘lishi ehtimoli ham bor.

— Viktor Orbanning ehtimoliy raisligi Yevropa Ittifoqining Ukraina bo‘yicha qarorlariga qanday ta’sir ko‘rsatadi?

Kamoliddin Rabbimov: — Ekspertlar Viktor Orbanni Putinning Yevropadagi quroli deb ataydi. 2009 yilga qadar Viktor Orban Putin hukumatiga nisbatan tanqidiy qarashdagi siyosatchi edi. O‘sha yili Rossiyaga kelib, “Yagona Rossiya” partiyasi yig‘ilishida ishtirok etgach, uning pozitsiyasi o‘zgara boshlagani aytiladi.

YeIda hech bir a’zo davlatning ovozini inkor etib bo‘lmaydi, qaysidir davlat veto qo‘ysa, o‘sha qaror qabul qilinmaydi, YeIning ta’sis hujjatlariga ko‘ra shunday. 27 ta davlatning barchasi rozilik bildirsagina qaror qabul qilinadi. Aynan Ukrainaga berilishi kerak bo‘lgan 50 mlrd dollar Viktor Orban vetosi tufayli to‘xtatildi.

Viktor Orban yevroskeptik siyosatchi sifatida ko‘riladi. Lekin Yevroittifoq unga nisbatan hech narsa qilolmaydi, chunki u demokratik yo‘l bilan saylangan. Vengriyada so‘z erkinligi, demokratiya bor. Shu sababli YeI uni xalq irodasi sifatida qabul qiladi va kelishishga harakat qiladi.

Ammo Rossiya, Ukraina masalalarida kelishib bo‘lmayapti. YeIdagi Rossiyaga nisbatan sanksiyalarni chetlab o‘tayotgan yagona davlat – Vengriya. Qolaversa, Putin Orban bilan yaxshi munosatda bo‘lgani uchun Vengriyaga qulay narxlarda gaz va boshqa mahsulotlarni berib kelyapti.

Orbanning Yevropa kengashi raisi bo‘lishi 6 oyga bo‘lsa ham uning vakolatini yanada kuchaytiradi. Qaysi masalani kun tartibiga qo‘yishni u belgilaydi.

Jahongir Akramov: — Viktor Orban boshqaruvidagi Vengriyani Bonapardchi respublika deb atash ham keng tus olgandi. Ya’ni uning tafakkurida butun vengerlar yeri ularga tegishli degan qarash bor. Shuning uchun ham o‘ziga o‘xshash davlatlarga o‘xshashlikni ko‘rish mumkin.

Viktor Orban 1998 yilda Yevropa xalq partiyasining vitse-prezidenti bo‘lganidan beri shu siyosatni davom ettiradi. Bunday rahbarlarga ichki legitimlikni saqlash muhim, buning uchun esa g‘alabalar kerak. Uning o‘zi ham men YeIni tark etmoqchi emasman, balki uni egallamoqchiman, degandi, ya’ni siyosiy-mafkuraviy jihatdan. Umuman, uning tashqi va ichki siyosati o‘ng konservativ xarakterga ega.

— Viktor Orban Vengriya manfaatlari evaziga Ukrainaga yordam masalasida savdolashishi mumkinmi?

Kamoliddin Rabbimov: — Bu demokratiyaning fundamental qoidalaridan biri. G‘arb demokratiyasi siyosiy savdolashuvga asoslangan. AQSh, Yevropadagi demokratik jarayonlarda siyosiy kuchlarning savdolashuvi odatiy hol. Viktor Orban ham doimiy ravishda Erdo‘g‘anga o‘xshab savdolashishni yaxshi ko‘radi.

Vengriyaga berilishi kerak bo‘lgan taxminan 20 mlrd yevro muzlatilgan edi. YeI tomonidan Ukrainaning ittifoq tarkibiga qo‘shilishi va Ukrainaga 50 mlrd yevro ajratish masalalari ko‘rildi. Ukrainani qo‘shish masalasi ko‘rilayotganda Viktor Orban zaldan chiqib ketdi. Pul ajratish masalasi ko‘rilayotganda zalga qaytdi va veto qo‘ydi. U Vengriyaga berilishi kerak bo‘lgan 20 mlrd yevro berilgani yo‘q, nega Ukrainaga berilishi kerak, degan fikrni beryapti. Shuning uchun ham Zelenskiy Orban bilan alohida ko‘rishib, munosabatlarni yaxshilamoqchi, ammo Orban bunga shoshilmayapti.

Turkiy davlatlar tashkilotida Vengriya kuzatuvchi sifatida qatnashadi. Viktor Orban millatchi sifatida aytadiki, biz tarixan turkiymiz, garchi xristianlikni qabul qilgan bo‘lsak-da, deydi. Bir tomondan Rossiya, Turkiya, umuman turkiy davlatlar bilan yaxshi munosabatda, ammo doim Isroilni qo‘llab ovoz beradi. Mana shunday qiziq holat mavjud.

Jahongir Akramov: — Viktor Orban pragmatik siyosatchi ekanini ham ta’kidlash kerak. Shu sababli Vengriya manfaatlariga ko‘ra harakat qiladi. Ukrainaga pul ajratish masalasida Vengriya bilan kelishishga harakat bo‘lyapti, ya’ni veto qo‘yish huquqini saqlagan holda pul ajratish (ajratilgan pulni nazorat qilgan holda).

Ukraina masalasida Orban ukrainalik vengerlarni himoya qilishi mumkin, shunda uning ichki legitimligi ham oshadi, ammo bu boshqa tomondan Ukraina suverenitetiga tahdid sifatida qabul qilishi mumkin. Shu boisdan ham bu kurash davom etadi, ya’ni Ukraina masalasi, Rossiya masalasi, milliy ozchilik huquqlari kabilar yaqin 10 yillikda bu davom etadi deb o‘ylayman.

— Raislik masalasida Orbanning o‘rniga boshqa siyosatchi qo‘yilishi mumkinmi?

Kamoliddin Rabbimov: — YeI bunday qilmaydi. Almashtirish uyoqda tursin, bu masala ko‘tarilishi bilanoq YeIdagi siyosiy parokandalik kuchayib ketadi. Vengriya hukumati qanday bo‘lsa ham, YeI 6 oy chidashga majbur va vaziyatni kuzatadi. Yuqorida aytilgandek, Orban – pragmatik siyosatchi, u bilan kelishish mumkin, faqat ma’lum bir narxi bor. Agar YeI bu borada kelishuvga erishsa, Vengriya hukumati ham raislik davrini qoniqarli o‘tkazishga urinadi.

Viktor Orban doim ham veto ishlatmaydi. Vengriya – NATOning ham a’zosi. Shvetsiya va Finlandiyaning NATOga qo‘shilishi borasida Turkiya veto ko‘yganda Vengriya indamay turdi, lekin Turkiya vetosini olganidan keyin Vengriya bizning e’tirozimiz bor, deb chiqdi. Umuman, Orban hukumati siyosiy savdolashishni yaxshi ko‘radi.

Jahongir Akramov: — Vengriyaning raislik davri o‘ziga yarasha sinovli davr bo‘ladi. Agar raislik boshqaga berilsa, yevroskeptitsizm kuchayishi va nisbatan kichik davlatlarning shubhalanishi kuchayishiga, birdamlikka ta’sir qiladi. Shuning uchun ham raislik olinishiga shaxsan men ishonmayman.

Ammo bu yerda Sharl Mishel ketsa, o‘rniga prezident saylash masalasi chiqadi. Mutaxassislar fikricha, bir paytlar YeI tashqi ishlar bo‘yicha vakili bo‘lgan Federika Mogerini xonim kelishi ham mumkin. Sharl Mishel o‘rnini Orban egallashiga ko‘pchilik ishonmaydi. Ammo xalqaro munosabatlarda kutilmagan holatlar ham bo‘lib turibdi.

Kamoliddin Rabbimov: — Yuqoridagi masalalarga aniqlik kiritib ketishimiz kerak. 6 oy bir davlat raislik qiladi, ammo 2,5 yilga saylanadigan Yevropa kengashi ijrochi raisi ham bor, hozir Sharl Mishel shu lavozimda. U Yevroparlamentga saylanish uchun muddatidan oldin iste’fo beryapti. Ayni o‘sha vaqtda Vengriyaning raislik davri bo‘lgani uchun Orban kengash rahbari vazifasini ham vaqtincha bajaruvchi bo‘lishi mumkin. Agar Sharl Mishel o‘rniga boshqa nomzod kelsa, Vengriya faqat o‘zining 6 oylik davrida raislik qiladi.

Jahongir Akramov: — 6 oylik raislik juda muhim lavozim ham emas, boshqalari bilan solishtirganda. YeI nomidan bayonotlar berish, gapirishga asosan Yevropa kengashi va Yevrokomissiya prezidentlari haqli bo‘ladi. Shuning uchun ham Sharl Mishel o‘rniga kim kelishi muhimroq.

NormuhammadAli Abdurahmonov suhbatlashdi.