«Terrorchilarga qarshi kurashmoqchi bo‘lgan Rossiya bizni o‘ldirdi» - Rossiyaning Asadga tayanishi oqibatlari

Yangi hukumat pragmatik yondashuvni tanlamoqda, xususan, Rossiya uchun muhim bo‘lgan harbiy bazalar kelajagi borasida ham. Moskva tomonidan yarim asr mobaynida qo‘llab-quvvatlab kelingan Asadlar sulolasi ag‘darilganidan so‘ng Rossiyani Suriyada qanday kelajak kutmoqda? BBC shu haqida tahliliy maqola e’lon qildi.

«Biz Rossiya qarshiligiga qaramasdan o‘z uyimizdamiz»

43 kishi hayotiga zomin bo‘lgan hujumga qaramasdan, Duma shahridagi ko‘p qavatli uy qo‘shni binolarga nisbatan yaxshiroq saqlanib qolgan. Garchi zinapoya maydonchalaridagi derazalar sochilib yotganiga qaramasdan, uy deyarli butun. Quyosh nurlarida yoritilgan go‘zal marmar rangdagi tosh pollar, zina maydonlaridagi gullar va kvartira eshiklari oldida bir tekisda terib qo‘yilgan shippak va krossovkalar diqqatni tortadi — bu yerda hali ham odamlar yashaydi.

2018 yilning 7 aprelida bu uyda kimyoviy hujum sodir bo‘lgan edi.

Bir paytlar farovon bo‘lgan qishloq xo‘jaligi hududi Duma –«Damashqning g‘alla ombori» sifatida mashhur edi. 2011 yilda u qo‘zg‘olonchilarning muhim tayanch nuqtalaridan biriga aylandi. Hukumat qo‘shinlarining bir necha bor omadsiz hujumlari ortidan Duma va Sharqiy G‘uta viloyatining boshqa shaharlari ishg‘ol qilindi. Rejim tomonida Eron va uning proksi kuchlari jang qilgan bo‘lsa, 2015 yildan boshlab Rossiya ham urushga qo‘shildi. Urush nafaqat maktablar va turar joy massivlariga, balki qishloq xo‘jaligi yerlariga ham katta ziyon yetkazdi.

Sharqiy G‘uta ishg‘ol etilishi Suriyadagi fuqarolik urushi tarixidagi eng shafqatsiz sahifalardan biri bo‘lgandi. Dumaning 40 foizdan ortiq qismi vayron qilindi, o‘n minglab odamlar ocharchilikka ro‘baru keldi.

«Rossiya bu yerga terrorchilarni yo‘q qilish uchun kelganini aytadi, aslida esa bizni o‘ldirdi», — deydi avtomexanik Tofiq Diab. Uning farzandlari 2018 yil 7 apreldagi kimyoviy hujumda halok bo‘lgan.

Ushbu voqea turli tomonlar manipulyatsiyasiga aylandi. Muxolifat manbalarga ko‘ra, hujum mahalliy kasalxonaga qilingan va zarin kabi asabni falaj qiluvchi modda qo‘llangan. Rossiya esa hujum bo‘lganini butunlay inkor etish kampaniyasini olib bordi.

Kimyoviy qurollarni taqiqlash tashkiloti (OPCW) vertolyot Suriya harbiy-havo kuchlarining Dumayr aviabazasidan uchib, ikki ballon xlor gazini turar joy binolari ustiga tashlaganini aniqlagan. Bu hodisa 43 kishi hayotiga zomin bo‘lib, o‘nlab odamlarni jarohatlantiradi.

OPCW bu vertolyotni general Suhayl al-Hasan boshqaruvidagi 25-y maxsus bo‘linma bilan bog‘lagan. Rossiya matbuoti generalni «afsonaviy» deb atagan, u Rossiya bosh shtabi rahbaridan mukofot olgan va Rossiyaga yaqin shaxs sifatida tanilgan.

«Rossiya — terrorchi, Eron — terrorchi, Bashar Asad rejimi — terrorchi. Biz esa o‘z yurtimizning xalqimiz», — deydi Tofiq Diab. Uning so‘zlariga ko‘ra, maxsus xizmatlar tahdidi ostida u yillar davomida o‘z farzandlari o‘limiga ham ochiqcha motam tutolmagan.

Duma ko‘chalarida keng tabassumli oq sochli Ahmad Tohoni osonlik bilan payqash mumkin. U hashamatli, lekin loy bilan kamuflyaj qilingan zirhlangan «Mersedes»da harakatlanadi. Toho urushning dastlabki yillarida Dumada qo‘zg‘olonchilar qo‘mondonlaridan biri bo‘lgan va sakkiz yillik muhojiratdan so‘ng o‘z ona shahriga qaytgan.

«[Rejim va Rossiya] bizga artilleriya va aviatsiyadan qattiq zarbalar berdi. Rossiyaning jinoyatlarini tasvirlab berish mumkin emas. Bu aql bovar qilmas darajadagi jinoyatlar edi. Yarashish mumkinmi yoki yo‘qmi, bilmayman. Ammo biz bugun Rossiyaga, rejimga va uni qo‘llab-quvvatlagan barchaga qaramasdan uyimizga qaytdik», — deydi Toho.

Bir paytlar tadbirkor bo‘lgan Toho 2011 yilda qo‘liga qurol oldi va muxolifatning mahalliy inqilobiy kengashida rahbarlik lavozimlarini egalladi. 2018 yilda qo‘zg‘olonchilar hukumat bilan shaharni taslim qilish bo‘yicha kelishuvga erishdi. Asirlarni ozod qilish evaziga ular avtobuslarda rejim nazoratida bo‘lmagan Idlibga ko‘chib o‘tish imkoniyatini oldi.

Hukumat va qo‘zg‘olonchilar o‘rtasidagi kelishuvlar kafolatchisi sifatida Moskva o‘rtaga chiqqan va ruslarning harbiy politsiyasi Asad rejimiga qaytarilgan shaharlarda patrullik qilgan. Harbiy politsiya Damashq chekkasidagi Jubar shaharchasini taslim qilishda ham kafil bo‘lgan. Bu shaharning 93 foizi vayron qilingan holda hukumat qo‘shinlari tomonidan egallangan edi.

Damashq yaqinida yashovchi Ahmad Xalifa esa rossiyaliklarga nisbatan da’volari yo‘qligini aytadi: «Rossiya armiyasi bizga hech qanday yomonlik qilgani yo‘q. Biz faqat ular ko‘chalarda o‘z mashinalarida harakatlanayotganini ko‘rardik. Yerda ulardan hech qanday yomonlik ko‘rmadik».

Jubar vayron bo‘lishida Ahmad Xalifa aynan hukumat qo‘shinlarini ayblaydi va tinch aholini o‘z uylariga qaytishga yo‘l qo‘yishmaganiga guvoh bo‘lganini ta’kidlaydi.

«Ular uylarni vayron qilib, qolgan barcha narsalarni asta-sekin talon-toroj qilishardi: mebellar, devor qoplamalari, eshiklar, oyna ramkalari — nima olsa bo‘lsa, barchasini olib ketishardi. Ular — o‘zlarini bizning himoyachimiz deb atagan armiya askarlari edi. Buni o‘z ko‘zlarim bilan ko‘rganman», — deb eslaydi Xalifa.

Hukumat armiyasi tomonidan qo‘lga kiritilgan boshqa qo‘zg‘olonchi shaharlarda, jumladan, Halabda ham turar joy massivlari talon-toroj qilinishi haqida ko‘plab hujjatlar mavjud. Ko‘plab manbalar bu ishlarga «Shabiha» (arvohlar) deb atalgan hukumatga sodiq norasmiy maxsus guruhlar aloqadorligini ko‘rsatgan.

Rossiya prezidenti Vladimir Putin 2015 yilda Suriya mojarosida ishtirok etish haqida e’lon qilganida, Suriya armiyasini «faqat va faqat terrorchilik guruhlariga qarshi qonuniy kurashida» qo‘llab-quvvatlashini va’da qilgan edi.

Biroq, BMT, Amnesty International va boshqa xalqaro tashkilotlar, New York Times nashrining surishtiruvlarida Rossiyaning havo-kosmik kuchlari tinch aholi istiqomat qiladigan kvartallar va shifoxonalarga tartibsiz aviazarbalar berish orqali harbiy jinoyatlar sodir etganlikda ayblangan. Moskva esa o‘z harakatlari tinch aholi orasida qurbonlarga olib kelganini rad etib keladi.

O‘sha davrda IShIDga qarshi AQSh boshchiligidagi koalitsiya ham kurash olib bordi. Ushbu koalitsiya kurd otryadlarining qurolli operatsiyalarini qo‘llab-quvvatladi. Ularning harakatlari natijasida ham tinch aholi o‘limi qayd etilgan. Shuningdek, inson huquqlarini himoya qiluvchi tashkilotlar qo‘zg‘olonchilar va muxolifat kuchlarini ham tinch aholi qurbon bo‘lishida ayblaydi.

Milliardlab dollarlar va yarim asrlik munosabatlar

Tarixan Suriya sovet ittifoqining eng yirik qurol xaridorlaridan biri bo‘lgan. 35 yil davomida Suriya 26 milliard dollarlik 5 mingga yaqin tank, 1,2 mingdan ortiq samolyot, 70 ta harbiy kemalar va boshqa qurol-yarog‘ va texnikalarni xarid qilgan, deb xabar beradi TASS. SSSR parchalangan paytda Damashq bu mablag‘ning yarmidan ko‘prog‘ini to‘lay olmagan va 2005 yilda Vladimir Putin qarzning katta qismidan kechib yuborgan.

Sovet ittifoqi Damashqqa nafaqat qurol-yarog‘ va harbiy maslahatchilarni yuborgan, balki ta’lim dasturlarini moliyalashtirgan va gidroelektrstansiya hamda to‘g‘onlar kabi yirik fuqarolik loyihalarini amalga oshirgan. Suriyada rossiyalik va sovet oliygohlari bitiruvchilari assotsiatsiyasi 30 mingdan ortiq kishini o‘z ichiga oladi. Suriya hukumati a’zolari va yuqori lavozimli harbiylar o‘z tarjimayi hollarida SSSR va Rossiya oliygohlarini ko‘rsatishgan.

«Suriyaliklar orasida Rossiya bilan shaxsiy aloqalari bo‘lganlar ko‘p emas edi, ammo ular asosan harbiy, ilmiy va siyosiy elita a’zolari bo‘lib, yaxshi aloqalarga ega edi», — deb yozadi Shvetsiya Mudofaa tadqiqot agentligi tahlilchisi Aron Lund Rossiya-Suriya munosabatlari tarixi haqidagi hisobotida.

Sovet ittifoqi Suriyani Isroil bilan urushlarda qo‘llab-quvvatlashi bilan birga, ushbu yordamlar Kremlni ishonchli hamkor va ittifoqchi sifatida ko‘rsatgan.

Mustaqil baholashlarga ko‘ra, Moskva fuqarolik urushidagi 9 yillik ishtiroki uchun milliardlab dollar sarflagan, biroq sovet davri merosi ko‘pchilik uchun yo‘qqa chiqqan.

«Agar siz suriyaliklardan so‘rasangiz, biz Rossiyaning mintaqamizdan to‘liq chiqib ketishini istaymiz. Chunki u — dushman», — deydi Dumadagi isyonchilar yetakchilaridan biri bo‘lgan Ahmad Toho.

«Ha, Rossiya biz uchun dushman, — deya so‘zlashda davom etadi u. — Ular suriyaliklarni, bolalar va ayollarni o‘ldirdi. Zamonamizning bosh jinoyatchisi [Asad]ga ushbu qatllarda yordam berdi. U BMT Xavfsizlik Kengashining ushbu jinoyatlarni qoralovchi barcha rezolyutsiyalariga veto qo‘yib keldi».

Asadning yana bir asosiy ittifoqchisi Eron o‘z qo‘shinlarini rasman evakuatsiya qildi va rejim ag‘darilgandan keyingi ilk kunlarda talon-toroj qilingan elchixonasini yopdi. Biroq, Rossiyaning Damashqdagi elchixonasi hanuz yopilmagan, shuningdek, harbiy kontingenti ham Suriya hududida qolmoqda, garchi u ikki baza — Tartus porti va Hmeymim aerodromigacha qisqargan bo‘lsa ham.

Ahmad ash-Shar’a boshchiligidagi yangi hukumat Moskva bilan muzokaralarga kirishdi va Rossiyaning barcha harbiylarini zudlik bilan olib chiqib ketishni talab qilmayapti.

«Suriya va Rossiyani strategik aloqalar bog‘lab kelgan. Biz buni tezda bartaraf eta olmaymiz va kelajakda hamkorlikdagi strategik manfaatlarimizni rivojlantirishni xohlaymiz», — deya ta’kidlagan mamlakatning de-fakto rahbari ash-Shar’a BBC bilan suhbatda.

Suriyada hokimiyatga kelgan «Hay’at Tahrir ash-Shom» (Hsh) qo‘zg‘olonchi guruhi hanuz Rossiyada (shuningdek G‘arbda ham) terrorchi tashkilot sifatida tan olingan. Fuqarolik urushi davomida Rossiya qo‘shinlari Hsh pozitsiyalarini ham bombardimon qilgan edi.

«Biz bu yo‘nalishni qo‘llab-quvvatlaymiz, — degan Shar’aga javoban Rossiya tashqi ishlar vaziri Sergey Lavrov. — Bizda suriyalik do‘stlarimiz bilan ko‘p umumiy nuqtalar bor».

Rossiyaning Suriyadagi har ikki bazasi — Tartus porti va Hmeymim aerodromi ruslarning Afrikadagi harbiy logistikasida muhim ahamiyatga ega. Bu bazalar Rossiyaning Mali, Markaziy Afrika Respublikasi va Liviyadagi harbiy faoliyati uchun strategik nuqta hisoblanadi.

Damashq markazidagi «Russkiy dom» madaniy markazi hamon yopiq holda qolmoqda. Kreml minorasi uslubida qurilgan to‘rt qavatli bino atrofi Rossiya trikolori ranglarida bo‘yalgan metall devor bilan o‘ralgan. U bino «Rossotrudnichestvo»ga tegishli.

Damashqdagi o‘tish davri hukumatining Rossiya bilan munosabatlarni uzmaslik uchun yetarli sabablar bor, deydi Suriya armiyasining nafaqadagi generali va harbiy ekspert Turkiy al-Hasan. Uning ta’kidlashicha, Suriya Respublikasining qurolli kuchlari tashkil topganidan buyon SSSR va Sharqiy blok mamlakatlaridan kelgan qurol-yarog‘larga bog‘langan.

«Suriya armiyasining qurol-yarog‘lari Rossiyada ishlab chiqarilgan, — deydi al-Hasan. — Shu sababli yangi armiya tuzish uchun yoki to‘liq qayta qurollanish lozim, yoki mavjud yetkazib berishlar davom ettirilishi kerak. Bu esa ikki davlat qurolli kuchlari o‘rtasidagi aloqalarni saqlab qolishni taqazo qiladi».

Turkiy al-Hasanning fikricha, mazkur qarorni oddiy suriyaliklarning g‘azabi emas, balki pragmatik manfaatlar belgilaydi: «Rossiya yangi rejimga nimalarni taklif qila oladi? Yangi rejim Rossiya bilan siyosiy va harbiy hamkorlik borasida nima qilishga tayyor?»

Ammo Rossiya Suriyadagi harbiy bazalarini saqlab qolgan taqdirda ham, mamlakatdagi o‘n yilliklar davomidagi ta’siri, ehtimol, o‘z poyoniga yetdi. So‘nggi yillarda Moskva Suriyadagi rolini asosan hukumat armiyasini havodan qo‘llab-quvvatlash bilan cheklab qo‘ydi. Suriya rossiyalik harbiylar uchun karera yasash joyiga aylandi, ular ko‘pincha boshqalarning muvaffaqiyatlarini o‘zlariga taqdim etishga harakat qilib kelishdi.

Rossiyalik tadbirkorlar esa foydali qazilma boyliklar va boshqa tabiiy resurslarni o‘zlashtirishdan tashqari Suriyaga sarmoya kiritishni istashmadi. Ta’lim almashinuvlari hech qachon ommaviy tus olmadi, garchi sobiq prezidentning o‘g‘li Hofiz Asad Moskva davlat universitetida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan bo‘lsa-da.

Moskva katta madaniy dasturlar yoki «yumshoq kuch» siyosati dasturlarini amalga oshirmadi. Hatto humanitar yordam hajmi juda kam bo‘lib, 2023 yilda Rossiya Suriyaga bor-yo‘g‘i 11,5 mln dollar ajratgan. Bu ko‘rsatkich Finlandiya va Yaponiyanikidan ham past edi. AQSh va Germaniya asosiy donorlar bo‘lib, o‘nlab barobar ko‘proq mablag‘ ajratgan.

Financial Times nashri yozishicha, Moskva G‘arb bilan Suriyaning kelajagi haqidagi muzokaralarda moliyaviy yukning asosiy qismi Yevropa gardaniga tushishi kerakligini ta’kidlagan. Gazeta ma’lumotlariga ko‘ra, Rossiya tashqi ishlar vaziri o‘rinbosari Mixail Bogdanov Yevroittifoq elchilariga Rossiya mamlakatni tiklash jarayoniga hech qanday mablag‘ kiritmasligini bildirgan.

Biroq, 2020 yilda Rossiya Suriyaning elektr tarmoqlari va sanoatini tiklash uchun 1 mlrd dollardan ortiq mablag‘ ajratishini e’lon qildi.

Rossiyaning 2015 yilda Suriya mojarosida ishtirok etishi uchun rasmiy sabablardan biri Bashar Asadni qo‘llab-quvvatlashdan tashqari, Rossiya fuqarolari va manfaatlarini himoya qilishni ko‘zlab, terrorizmga qarshi kurashish edi. Rossiya tashqi ishlar vaziri Sergey Lavrov intervensiya chog‘ida «Damashq terrorchilar qo‘liga o‘tishdan ikki-uch haftalik masofada edi», deya ta’kidlagandi.

Uning bu so‘zlari o‘sha paytda ko‘pchilik tomonidan mubolag‘a sifatida qabul qilingan, ammo joriy yilgi voqealar Asad rejimi ko‘ringanidan ancha zaifroq ekanini isbotlab qo‘ydi. Rossiyaning to‘qqiz yillik harbiy operatsiyasi uni qutqara olmadi. Bundan tashqari, uzoq davom etgan fuqarolik urushi rossiyalik yuzlab harbiylar va minglab suriyalik tinch aholi hayotiga zomin bo‘lib, ulkan qochqinlar oqimini yaratdi.

2014 yilda AQSh prezidenti Barak Obama Rossiyani «mintaqaviy barqudrat davlat» deb atagan edi. Bir yil o‘tib, Rossiyaning Suriyadagi operatsiyasi boshlandi. Bu hol Obamani o‘zining avvalgi bayonotini tahrirlashga majbur qildi — 2016 yilda u Rossiyani «harbiy barqudrat davlat» sifatida tan oladi.

Endi esa, Asad rejimi ag‘darilishi bilan Moskva Yaqin Sharqdagi asosiy va eng qimmatli hamkorlaridan birini yo‘qotdi.