“Tolibon”ning Qo‘shtepa kanali. Buning O‘zbekistonga ta’siri qanday bo‘ladi?

Amudaryo havzasida mavjud yerusti suvlarining umumiy qisqarishi Qo‘shtepa kanali va iqlim o‘zgarishi hisobiga 2028 yilda 18,9 foizgacha, 2030 yilda 29,4 foizgacha yetishi mumkin. Suv tanqisligi mintaqa uchun jiddiy oqibatlarni keltirib chiqaradi.

Markaziy Osiyo mamlakatlari kun tartibidagi eng o‘tkir va dolzarb mavzulardan biri – suv tanqisligi. Aholining tabiiy o‘sishi va suv iste’moli ko‘payishi, iqlim o‘zgarishi natijasida anomal issiq ob-havo yangi me’yorga aylanib borayotgani, qorli kunlar sonining qisqarishi, shuningdek, suv resurslaridan irratsional foydalanish bu muammoni chuqurlashtiryapti.

Yuqoridagi sabablarning ehtimoliy oqibatlarini yumshatish uchun imkon qadar kurashilyapti. Ammo oxirgi yillarda yana bir jiddiy muammo paydo bo‘ldi – Qo‘shtepa kanali.

“Tolibon” hukumati 2022 yil mart oyidan boshlab Balx viloyatida o‘nlab yillar davomida “uxlab yotgan” orzusi – ulkan kanal qurishni boshladi. Uzunligi 285 km, eni 100 metr, chuqurligi 8,5 metr bo‘lishi ko‘zda tutilgan bu irrigatsiya loyihasining qiymati qariyb 700 mln dollarni tashkil qilishi mumkin.

Kanalning qurilishi uch bosqichda amalga oshirilishi ko‘zda tutilgan bo‘lib, 2024 yilning oxiridagi ma’lumotlarga ko‘ra, qurilishning ikkinchi bosqichida 81 foiz ishlar yakunlangan. Kanalni to‘liq qurib bitkazish 2028 yilga rejalashtirilgan.

Eng nozik nuqtalar

Xalqaro ekspertlarning fikricha, endi qurilishni to‘xtatishning iloji yo‘q. Masalaning yanada xavotirli jihati shundaki, agar qurilishda zarur resurslar, masalan, sement me’yoridan kam ishlatilsa yoki ishlar noto‘g‘ri loyihalashtirilsa, suvning ehtimoliy yo‘qotilishi karrasiga oshadi. Yuz minglab kub metr suv yerga singib ketib, tuproq sho‘rlanadi. Shu jihatdan, zararni minimallashtirish uchun “Tolibon” hukumatini kanal qurish jarayonida zamonaviy texnologiyalardan foydalanishga undash, zarur texnik talablar va majburiyatlar qo‘yish maqsadga muvofiq.

So‘nggi yillardagi Rossiya-Ukraina urushi, Yaqin Sharqdagi notinchliklar fonida global maydonda afg‘on muammosiga e’tibor susayib ketdi. Bu boradagi tashabbusni mintaqa davlatlari o‘z qo‘liga olishi lozim. Chunki “Tolibon”ning murakkab muhandislik ishlarini uddalay olishiga nisbatan savollar bor.

Bundan tashqari, Amudaryo suvidan foydalanish va uni taqsimlash bo‘yicha Markaziy Osiyo davlatlari va Afg‘oniston o‘rtasida imzolangan umumiy kelishuv yo‘q. 1946 yilda Kobulda sovet ittifoqi va afg‘on hukumati o‘rtasida Amudaryo bo‘yicha muzokaralar o‘tkazilgan va kelishuvga erishilgan. Ammo Amudaryo suvini taqsimlash masalasi to‘g‘ridan to‘g‘ri ko‘rib chiqilmagan va keyinchalik o‘tkazilgan muzokaralarda ham bu jihatga e’tibor qaratilmagan.

Bugungi kunda Markaziy Osiyodagi suv munosabatlari 1992 yilda Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston, Turkmaniston va O‘zbekiston tomonidan imzolangan Olmaota kelishuvi bilan tartibga solinadi. Suv resurslarini boshqarishda Davlatlararo muvofiqlashtiruvchi komissiya asosiy rol o‘ynaydi; komissiya suv ta’minotining uzoq muddatli dasturini ishlab chiqadi va tasdiqlaydi.

Shuningdek, mintaqada suvdan foydalanish BMTning 1992 yildagi Transchegaraviy suv oqimlari va xalqaro ko‘llarni muhofaza qilish va ulardan foydalanish to‘g‘risidagi konvensiyasi bilan ham nazorat qilinadi. O‘zbekiston, Turkmaniston va Qozog‘iston mazkur konvensiyani ratifikatsiya qilgan.

Afg‘oniston Markaziy Osiyodagi suv resurslaridan foydalanish bo‘yicha yuqorida qayd etilgan shartnomalarning hech biriga qo‘shilmagan. Bu yerdagi eng nozik jihat shundaki, Afg‘onistonning Amudaryodan foydalanish huquqini hech kim inkor eta olmaydi, lekin global va mintaqaviy kelishuvlarda ishtirok etmasligi afg‘onlarga suvdan foydalanishda hech qanday huquq va majburiyat yuklamaydi. Bu esa ikki tomonlama munosabatlarda keskinlikni keltirib chiqarishi mumkin.

Kanalning O‘zbekistonga ta’siri

Birinchidan, O‘zbekistonning qo‘shni mamlakatlardan keladigan suv ta’minotiga bog‘liqligi yuqori. Bu rasmiy minbarlarda ham ko‘p bora aytilgan. Mamlakatda iste’mol qilinadigan suvning 85 foizi tashqaridan keladi. O‘z navbatida, suv resurslarining 90 foizi qishloq xo‘jaligida ishlatiladi.

Ayrim hisob-kitoblarga ko‘ra, Amudaryo havzasida mavjud yer usti suvlarining umumiy qisqarishi Qo‘shtepa kanali hamda iqlim o‘zgarishini hisobga olgan holda, 2028 yilda 18,9 foizgacha va 2030 yilda 29,4 foizgacha yetishi mumkin. Boshqa tadqiqotlar shuni ko‘rsatganki, kanal qurib bitkazilgan va ishga tushganidan keyingi 5-6 yil ichida Turkmaniston va O‘zbekistonning Amudaryodan suv olish quvvati 80 foizdan 65 foizgacha pasayishi mumkin.

Ta’kidlash lozim, Amudaryo – O‘zbekistonning beshta viloyati: Surxondaryo, Qashqadaryo, Buxoro, Xorazm va Qoraqalpog‘istonni suv bilan ta’minlovchi asosiy manba.

Ikkinchidan, vaziyatga iqtisodiy nuqtayi nazardan qaraydigan bo‘lsak. To‘g‘ri, O‘zbekiston yalpi ichki mahsulotidagi qishloq xo‘jaligining ulushi qisqarib boryapti: 2020-2024 yillar oralig‘ida bu ko‘rsatkich 24,1 foizdan 19,2 foizgacha kamaygan. Ammo ushbu tarmoqdagi vaziyatning yomonlashishi sanoatdan tortib xizmatlar sektorigacha jiddiy ta’sir qiladi. Hosildorlikning kamayishi natijasida guruch, bug‘doy kabi birlamchi mahsulotlar narxining oshishi, oilalardagi ikkilamchi xarajatlar, masalan, farzandlarni qo‘shimcha til kursi yoki sport to‘garagiga berish, restoran xizmatlaridan foydalanish, uy yoki avtomobil xarid qilish, sayohat qilish kabilar uchun ajratadigan mablag‘ini kamaytiradi. Yoki, paxta hosildorligining yomonlashishi to‘qimachilik mahsulotlari eksportida o‘z ifodasini topadi.

Umuman, aholi soni yildan yilga ko‘payib borayotgan sharoitda oziq-ovqatlar narxining oshishi iqtisodiyotning boshqa tarmoqlarida talab pasayishiga va iste’mol kamayishiga ta’sir qiladi. Masalan, 2023 yilning oxirida suv yo‘qotishlari oqibatida O‘zbekiston iqtisodiyoti ko‘rayotgan zarar yiliga 5 mlrd dollarga baholangan.

Jahon banki prognoziga ko‘ra, suv tanqisligi Markaziy Osiyoda qishloq xo‘jaligi ekinlari hosildorligining 30 foizga pasayishiga olib kelishi mumkin. Shu jihatdan, suvni ko‘p talab qiladigan ekinlar, masalan, paxta monopoliyasini tugatish bugungi kundagi eng muhim vazifalardan biridir.

Strategik va mintaqalararo tadqiqotlar instituti direktori Eldor Aripov ham Myunxen xavfsizlik konferensiyasida qilgan chiqishida mintaqaning iqlim o‘zgarishlariga eng zaif hududlardan biri ekanini ta’kidlab o‘tgandi. U so‘nggi 30 yil ichida bu yerda harorat jahon bo‘yicha o‘rtacha ko‘rsatkichga nisbatan ikki barobar tezroq ko‘tarilib, Tselsiy shkalasi bo‘yicha 1,5 darajaga oshganini qayd etgan.

Uchinchidan, mavjud ekologik vaziyat yanada yomonlashishi mumkin. Suv tanqisligi natijasida yer degradatsiyasi (hududlarning 37 foizi zarar ko‘rgan) va muzliklarning intensiv erishi (ularning hajmi so‘nggi 50-60 yil ichida 30 foizga kamaygan) tezlashgan. Orol dengizining qurigan qatlamidan kelib chiqqan chang va tuzli bo‘ronlar sug‘oriladigan yerlarga ham, aholi sog‘lig‘iga ham ta’sir qilmoqda va bu ichimlik suv tanqisligi, xavfli kasalliklar tarqalishi, yashash sharoitlari og‘irlashishi natijasida aholi migratsiyasini yildan yilga kuchaytirib boryapti.

Qo‘shtepa kanalining qurilishi natijasida Amudaryodagi suv oqimining qisqarishi bu muammolarni yanada yomonlashtiradi. Chunki Afg‘oniston shimolida ekin ekish uchun foydalanilmoqchi bo‘lgan yerlardagi tuzlar doimiy ravishda yuvilishi kerak. Sho‘rlar yuvilgan drenaj suvi boradigan yagona joy – Amudaryodir. Bu esa Amudaryoning o‘rta oqimida va ayniqsa, uning quyi oqimida allaqachon qiyin, ba’zi joylarda halokatli holatga kelgan ekologik vaziyatni yanada murakkablashtiradi. Suv tanqisligi va tuz miqdorining ortishi kanalning quyi oqimida dehqonchilik qilishni yanada qiyinlashtiradi. Ya’ni Qo‘shtepa kanali tufayli sho‘rlanish darajasi ortishi mumkin.

Suv hajmi o‘zgargandan keyin hududlardagi suv inshootlarini o‘zgartirish yoki qayta qurish kerak bo‘lishi mumkin, bu ham qo‘shimcha xarajatlarni talab qiladi.

Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, qishloq xo‘jaligiga qaram, yangi sharoitga moslashish imkoniyati past, daromadining katta qismini oziq-ovqatga sarflovchi qishloqlar aholisi suv taqchilligidan eng ko‘p jabr chekyapti. Bor resurslarning ham qisqarib borayotgani vaziyatni yanada yomonlashtirishi mumkin.

Doston Ahrorov tayyorladi.