Chiptasi bor yuzlab muxlislar o‘yinga kira olmadi. Muammoni qanday yechish mumkin?

Futbol bo‘yicha milliy jamoaning muhim o‘yinlari uchun chipta olish – doim boshog‘riq, stressli jarayon. Insofsiz olibsotarlar bitta chiptani bir nechta odamga pullagani uchun Qirg‘izistonga qarshi o‘yin oldidan chiptasi bor ko‘plab odamlar tashqarida qolib ketdi. Xo‘sh, ilg‘or mamlakatlar talabgir futbol chiptalari masalasini qanday hal qilgan?

Futbol bo‘yicha O‘zbekiston milliy jamoasi 20 mart kuni Toshkentda JCh-2026 saralashi doirasida Qirg‘izistonni qabul qildi. Bu o‘yindagi g‘alaba mezbonlarni jahon chempionatiga ancha yaqinlashtirardi, shu sababdan bo‘lsa kerak, o‘yinni stadiondan turib kuzatish ishtiyoqida bo‘lgan muxlislar soni har qachongidan ham ko‘p edi.

Lekin chiptalar bilan bog‘liq mashmashalar bu o‘yinda ham kuzatildi.

“Dublikat” yoki qalbaki chiptalar

Bu safar chiptalarning onlayn savdosi o‘yin kunidan ancha avval boshlandi. Mutasaddilar chiptalar bir qo‘lli bo‘lib ketishining oldini olishmoqchi bo‘ldi shekilli, ular iTicket platformasiga bo‘lib-bo‘lib joylashtirildi. Ammo bu yechim samara bergani yo‘q.

Chiptalarning elektron savdosi ochilgach, OLX.uz va shunga o‘xshagan onlayn savdo platformalarida hamda stadion atrofida chiptalarning “ikkinchi qo‘l” savdosi boshlandi. Narxlar juda qimmat. Kimdir 75 mingdan olgan bitta yoki ikkita chiptasini qimmatroq sotish ilinjida e’lon bergan bo‘lsa, ayrim e’lonlarda turli sektorlardan ko‘p miqdordagi joylar taklifini ko‘rish mumkin edi.

Masalan, 40 ming so‘mlik eng arzon chiptalar ham 200 ming so‘m atrofida taklif qilindi. Natijada o‘yin boshlanishidan oldin 34 ming tomoshabin sig‘imiga ega “Bunyodkor” stadioni atrofi muxlislar bilan to‘lib, anshlag boshlandi.

Bundan foydalangan “uddaburon tadbirkorlar” onlayn olingan chiptalarni nusxalab, bir necha kishiga sotib yuborgan. Oqibatda kim birinchi bo‘lib tekshiruvdan o‘tsa, stadionga kirdi, qolganlar esa qo‘lida chiptasi bilan tashqarida qolib ketdi.

Bundan tashqari, stadionga muxlislarni kiritish kech boshlandi. Eshiklar o‘yinga kam vaqt qolganda ochilishi sababli, tartibsizlik kelib chiqdi. Ayrim kirish joylarida nazoratchilar tomonidan chiptalar ma’lum vaqt davomida skaner qilinmasdan o‘tkazib yuborildi. Muxlislarning so‘zlariga ko‘ra, boshqa odamning chiptasini rasmga olganlar va tanish-bilish qilganlar ham talato‘pda ichkariga kirib ketgan. Natijada stadion to‘lib bo‘lgach, o‘yin boshlanishiga bir necha daqiqa qolganda, eshiklar yopilib, muxlislarning kirishi cheklab qo‘yildi. Haqiqiy chiptasi bor, ammo o‘yinga bemalolroq kelgan muxlislar esa tashqarida qolib ketdi, videolardan ularning soni yuzlab nafar ekanini ko‘rish mumkin.

Nima qilish kerak?

Katta o‘yinlar oldidan chayqovchilikning oldini olish uchun chiptalarning oflayn sotuvi va qog‘oz shaklidan to‘liq voz kechish kerak. Chiptalar faqat onlayn sotuvga chiqarilishi, kishi boshiga cheklangan miqdorda sotilishi lozim.

Bunda, chipta sotish huquqi yagona operatorda bo‘lmasligi, operatorlarga chipta sotishdagi texnik nosozliklar uchun sanksiyalar belgilanishi maqsadga muvofiq. (Amaliyotda iTicket platformasida ayniqsa tig‘iz vaqtlarda texnik nosozliklar uchrab turadi).

Chayqovchilar bitta chipta (QR-kod)ni bir nechta odamga pullab yuborishi bilan ham kurashish mumkin. Buning uchun elektron chiptani xaridorning mobil qurilmasidagi ilovaga ulab qo‘yish va uni boshqa qurilmadagi ilovaga transfer qilish cheklanishi kerak.

Shu bilan birga, chiptani rasmiy ravishda qayta sotish imkoniyati ham bo‘lishi lozim.

Qolaversa, stadion atrofidagi keng hududlarda fan-zonalar tashkil qilish, katta ekranlar o‘rnatib, futbol atmosferasini paydo qilish, bu orqali o‘yinni stadiondan ko‘rishga chipta topolmagan ishqibozlarga sharoit yaratish kerak. Ammo O‘zbekiston–Qirg‘iziston uchrashuvida bu bo‘yicha ishlar qilinmadi.

Yevropada onlayn chiptalar sotuvi qanday yo‘lga qo‘yilgan?

Rasmiy va ishonchli platformalar orqali sotuv

Har bir klubning o‘z rasmiy veb-sayti bor, unda chiptalar sotiladi.

Misol uchun, “Real Madrid”, “Barselona”, “Manchester Yunayted”, “Bavariya” va boshqalar o‘z chiptalarini klub rasmiy saytida yoki mobil ilovasi orqali sotadi.

Milliy jamoa o‘yinlari uchun chiptalar odatda futbol federatsiyalarining rasmiy saytlarida sotiladi. Misol: Angliya futbol assotsiatsiyasi (FA), Germaniya futbol federatsiyasi (DFB) va boshqalar.

UEFA va FIFA rasmiy platformalari

Yirik musobaqalar uchun chiptalar UEFA va FIFA rasmiy saytlari orqali sotiladi.

Jumladan, UEFA Chempionlar ligasi, Yevro-2024, Jahon chempionati chiptalari UEFA.com va FIFA.com orqali sotiladi.

UEFA va FIFA chiptalarni tiraj tizimi (lotereya usuli) bilan taqsimlaydi, bu esa sun’iy taqchillik va spekulyatsiyaning oldini oladi.

Ishonchli chipta platformalari

Ba’zi jamoalar rasmiy sheriklar bilan ishlaydi. Masalan:

• Ticketmaster;
• StubHub;
• Viagogo (ko‘proq qayta sotish bozori sifatida).

Muxlislar ro‘yxatdan o‘tishi va verifikatsiya tizimi

Foydalanuvchini identifikatsiya qilish

Har bir foydalanuvchi chipta sotib olishdan oldin ro‘yxatdan o‘tishi kerak. Ba’zi jamoalar “Fan ID” tizimidan foydalanadi. Rossiyada o‘tkazilgan Jahon chempionatida muxlislar “Fan ID” olishlari shart edi.

Ro‘yxatdan o‘tish jarayonida shaxsiy ma’lumotlar (pasport yoki ID) tasdiqlanadi, bu esa chiptalarni botlar yoki spekulyantlar sotib olishining oldini oladi. Yevropada jismoniy chiptalardan foydalanish deyarli tugagan. Muxlislar chiptalarni mobil ilovalar yoki QR-kod shaklida oladi. Stadionga kirishda faqat telefonni skanerlash kifoya.

Ba’zi klublar va ligalar NFC texnologiyasidan foydalanadi, bu esa chiptalarni Apple Wallet yoki Google Pay orqali saqlash va foydalanish imkonini beradi.

Chiptalarni qayta sotish va nazorat qilish

Ba’zi klublar “Official Resale Platform” (Rasmiy qayta sotish platformasi)ni ishga tushirgan. Agar muxlis o‘yinga bora olmasa, u chiptasini klub rasmiy platformasi orqali boshqa muxlisga qonuniy ravishda sotishi mumkin. Misol uchun, “Liverpul” va “Barselona” rasmiy chipta qayta sotish tizimiga ega.

Spekulyatsiyaga qarshi kurash

Ba’zi ligalarda noqonuniy qayta sotish jarayoni taqiqlangan va chiptalar shaxsiy hisob bilan bog‘langan bo‘ladi. Masalan, Angliya Premer-ligasida noqonuniy chipta sotganlar jazolanadi va stadionga kiritilmaydi.

Yirik klublar va UEFA/FIFA serverlari kuchli yuklamalarga bardosh bera oladi, shuning uchun sayt sekin ishlashi yoki to‘lov amalga oshmasligi muammosi deyarli yo‘q.

Ba’zi klublar muxlislarga sodiqlik ballari beradi. Agar muxlis avvalgi o‘yinlarga borgan bo‘lsa, u navbatdagi o‘yinlar uchun oldindan chipta olish huquqiga ega bo‘ladi.

Yirik turnirlarda (masalan, Yevro-2024, Jahon chempionati) chiptalar tiraj orqali tasodifiy tanlanib sotiladi. Bu hammani teng imkoniyat bilan ta’minlaydi va spekulyantlarni cheklaydi.

Yuqoridagilardan kelib chiqib, quyidagi omillar sabab Yevropada chipta tizimi yaxshi ishlaydi:

• mijozlarni ro‘yxatdan o‘tkazish va shaxsni tekshirish;
• qayta sotish faqat rasmiy platformalar orqali amalga oshirilishi;
• xavfsiz va kuchli IT infratuzilma;
• sodiqlik dasturlari va tiraj tizimi orqali adolatli taqsimot.

Bu usullar O‘zbekistonda ham joriy etilsa, chipta bilan bog‘liq muammolar sezilarli kamayishi mumkin.