Fransiya va Nepalda hukumatlar inqirozi: yangi davrdagi eng muhim siyosiy unsur nima?

Nepal hukumatining xalq kayfiyatini boshqarish maqsadida ijtimoiy tarmoqlarni bloklashi ommaviy noroziliklarga yetakladi. Asosiy sabab jamiyatdagi kambag‘allik va hokimiyatdagi korrupsiya edi. 2022 yil may oyidan beri Fransiyada 6 marta bosh vazir almashdi — bunga asosiy sabab budjet taqchilligi ekani aytildi. Siyosatshunos Kamoliddin Rabbimov Kun.uz’dagi kolonkasida Nepal va Fransiyadagi siyosiy kayfiyatlarda aynan ishonch defitsiti yuqorilab qolgani haqida so‘z yuritadi.

{Yii::t(}

O'tkazib yuborish 6s

O'tkazib yuborish

Biz – O‘zbekiston, Markaziy Osiyo davlatlari, Yevrosiyo qit’asining o‘rtasida joylashganmiz. Qit’amizning g‘arbida va sharqida siyosiy bo‘hronlar, inqirozlar kuzatilmoqda. Sharqdan boshlasak. Nepalda ommaviy namoyishlar sababli hukumat o‘ziga iste’fo berdi. Ko‘plab mulozimlar ishdan ketdi. Asosan yoshlardan iborat namoyishchilar hukumat uyiga, davlat idoralari binolari va mulozimlarning uylariga ham o‘t qo‘yishgan. Namoyishlar jarayonida kamida 22 kishi halok bo‘lgani aytilmoqda.

Nepal Hindiston va Xitoy Xalq Respublikasi o‘rtasida joylashgan davlat. Nepalning uchinchi chegaradosh qo‘shnisi yo‘q. Nepalning maydoni 147 ming kvadrat kilometr, ya’ni O‘zbekistondan roppa-rosa uch marta kichik. Lekin aholisi 30 milliondan oshadi. Nepal BMT va ko‘plab xalqaro tashkilotlar mezonlariga ko‘ra ancha kambag‘al davlat hisoblanadi. Jon boshiga to‘g‘ri keladigan yillik yalpi ichki mahsulot ulushi 1440 dollar atrofida. Lekin sotib olish pariteti bilan o‘lchaganda esa bu ulush 3000 dollar atrofida deyiladi. Nepalda ishsizlik ancha yuqori. 2008 yilda taxminan 45% ishga yaroqli aholi ishsiz bo‘lgan. Bugungi kunda ham kamida 20% aholi ishsiz ekani aytiladi.

Nepalda siyosiy zo‘ravonliklar zanjiri surunkali davom etib kelmoqda. Bu davlatda 1996-2006 yillar mobaynida fuqarolik urushi bo‘lib o‘tdi, jami 17-18 ming atrofida odam halok bo‘lgan. 2008 yilgacha bu davlat monarxiya edi, fuqarolik urushi natijasida podsholik yiqitilgach, bugungi kunda bu davlat federativ parlament boshqaruvidagi respublika hisoblanadi.

Nega yoshlar ommaviy namoyishlar o‘tkazib, hukumat binolari va mutasaddilariga nisbatan kuch ishlatishgacha borishdi? Hukumat ijtimoiy tarmoqlarni, jumladan YouTube, Facebook, Instagram va yana 20 ga yaqin ijtimoiy tarmoqlarni, mashhur saytlarni bloklab qo‘yadi. Keyin butun hayoti ijtimoiy tarmoqlarda shakllangan yangi yosh avlod ijtimoiy tarmoqlardan uzilishi bilanoq ommaviy va o‘ta agressiv namoyishlar boshladi, hukumatni yiqitishdi. Qolaversa, juda ko‘p nepallik yoshlar xorijda ishlaydi va ular o‘zlarining yaqinlari bilan aynan ijtimoiy tarmoqlar orqali aloqada bo‘lib kelgan.

Fransiyada 2022 yilning may oyidan shu bugungi kunga qadar jami olti marta bosh vazir almashdi. Oxirgi bosh vazir Fransua Bayro shu yilning boshlarida tayinlangan edi. Bir yil ham bosh vazir bo‘lib ishlay olmadi. Bayro Fransiya parlamentidan qattiq iqtisodiy dasturni tasdiqlab berishni so‘rab murojaat qilgan. Keyingi yillarda Fransiya budjetidagi defitsit oshib bormoqda. Bosh vazir Bayro taxminan 45-50 milliard yevro mablag‘ni tejash maqsadida ko‘plab ijtimoiy loyihalarni qisqartirishni, soliqlarni oshirishni so‘ragan. Lekin parlament uning so‘roviga nafaqat “yo‘q” dedi, balki uning o‘ziga ishonchsizlik bildirdi.

Bayro – Fransiyada hukm surayotgan beshinchi respublika tarixida parlament tomonidan ishonchsizlik votumi olib, iste’foga chiqarilgan birinchi bosh vazir bo‘ldi. Mana shu fonda Parij ko‘chalarida ommaviy namoyishlar boshlanib ketdi. Fransiyada namoyishlar ancha institutlashgan. Nepaldagi namoyishlar nafaqat siyosiy, balki institutsional inqiroz bo‘lsa, hozircha Fransiyadagi namoyishlar faqat siyosiy inqirozni anglatadi. Chunki Fransiyada namoyishlar borasida xalqda siyosiy madaniyat shakllangan. Fransiyada namoyishlardan maqsad – hukumatga, hokimiyatga norozilikni bildirish, lekin davlatni yiqitish emas va bo‘lishi ham mumkin emas. Biroq Nepal kabi endi demokratik madaniyat shakllanayotgan davlatlarda namoyishlar jabr-zulmga qorishib, aralashib ketadi. Qolaversa, namoyishlarni tinch o‘tkazish siyosiy madaniyati ham shakllanib ulgurmagan. Bunda Nepal hokimiyatining ham aybi bor.

Ko‘plab siyosiy mutafakkirlar hozirgi axborot davrida jamiyatlardagi siyosiy uyg‘onish va faollik o‘tmishga qaraganda tez kechayotganini urg‘ulashadi. Endi axborot juda ko‘p bo‘lar ekan, odamlar tezda ehtirosga berilishi, tezda uyushishi va tezda junbishga kelishi kuzatiladi. Bundan keyin axborot globallashuvi faqat tezlashadi.

Mana shu fonda amerikalik siyosiy mutafakkir Frensis Fukuyama aytadiki, eng rivojlangan jamiyatlar va davlatlardagi eng muhim siyosiy unsur – bu ishonch. Aynan ishonch jamiyat a’zolarini bir-biriga bog‘laydi, davlat va jamiyatni surunkali va holsizlantiruvchi tirashuvdan asraydi, iqtisodiy rivojlanish va siyosiy barqarorlikka asos bo‘ladi, deydi Fukuyama. Nepal va Fransiyadagi siyosiy kayfiyatlarda aynan ishonch defitsiti yuqorilashib qolganini ko‘rish qiyin emas.

Kamoliddin Rabbimov,
siyosiy tahlilchi