Yana bir og‘ir statistika: yosh onalar soni ortishi jamiyat uchun xavfli signal

20 yoshgacha bo‘lgan ayollarda farzand ko‘rish holatlarining oshishi — jamiyat, iqtisod, sog‘liqni saqlash va madaniyat nuqtayi nazaridan ayrim salbiy jihatlarga ega. Onalikka tayyorlik: jismoniy va ruhiy jihatdan yetuk bo‘lishi kerak. Agar faqat jismoniy jihatdan tayyor bo‘lsa-yu, ruhiy jihatdan tayyor bo‘lmasa buning oqibati yomon bo‘lishi mumkin.

Ona bo‘lish — bu nafaqat biologik jarayon, balki katta mas’uliyat va hayotni boshqarish qobiliyati ham. Masalan, biologik jihatdan ayollar odatda 18–25 yoshda reproduktiv jihatdan mos hisoblanadi. Ammo 20 yoshgacha farzand ko‘rish ayollar uchun qanchalik to‘g‘ri? Ularni qanday muammolar kutishi mumkin?

Bu yoshda jismonan tayyor bo‘lishga qaramay, gormonal muvozanat, jamiyat bosimi va sog‘liqqa yetarli e’tibor berilmasligi oqibatida onalik va bola sog‘lig‘i xavf ostida qoladi. Bolada kam vazn, tug‘ma kasalliklar va erta tug‘uruq xavfi yuqori bo‘ladi. Ko‘p hollarda yosh onalar ta’lim olishni yarim yo‘lda tashlab qo‘yadi, bu esa ularning moliyaviy mustaqilligi va shaxsiy rivojlanishini cheklaydi. Erta onalik ishga joylashish imkoniyatini cheklaydi. Bu nafaqat ayolning, balki oilaviy daromad darajasiga ham ta’sir ko‘rsatadi – bu nafaqat ayollar uchun, balki mamlakat uchun ham iqtisodiy zarar hisoblanadi.

O‘zbekistonda vaziyat qanday?

So‘nggi yillarda O‘zbekistonda 15–19 yoshli qizlar o‘rtasida onalik holatlari soni o‘sgani kuzatilmoqda. Bu tendensiya qishloq joylarda ayniqsa keng tarqalgan, ko‘pincha bu erta turmushlar an’anaviy qadriyatlar va ma’lumot yetishmasligi bilan bog‘liq bo‘ladi. Statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra, 20 yoshgacha farzand ko‘rganlar soni 2015 yilda 33156 nafar bo‘lsa, 2024 yilda 52058 nafar ayollar shu yoshga qadar bolali bo‘lishgan. Erta turmush holatlarining aniqlanishi, choralar ko‘rilishiga qaramay bu tendensiya rivojlanishdan to‘xtamayotganini raqamlar ko‘rsatib turibdi. Xo‘sh, 20 yoshgacha farzand ko‘rishning nimasi yomon, bundan jamiyat qanday zarar ko‘ryapti deyishingiz mumkin. Kun.uz bundan 2 yil avval o‘tkazgan surishtiruvda ham bu dolzarb muammo sifatida ta’kidlangan edi. Unda erta turmush holatlari asosan voha tomonlarda oddiy holatga aylanganini, shar’iy nikoh asosida turmush qurib, 16-17 yoshda farzandli bo‘layotgan qizlar ko‘pligi haqida manbalarimiz gapirib berishgan edi. Yaqinda ham Surxondaryoda 15 yashar qizning turmushga berilgani aniqlandi. Demak “an’ana” davom etmoqda.

Endi yana bir narsaga e’tiboringizni qaratmoqchiman. Toshkentda 24 yoshli ayol o‘zini va 2 bolasini yuqori qavatdan tashlab yubordi va vafot etdi. Ayolning yoshiga e’tibor qaratsak, katta farzandining 3 yoshda ekanligi inobatga olinsa 19-20 yoshda turmush qurgani ma’lum. Undan ancha avvalroq oila a’zolariga jahl qilib o‘zini va 3 farzandini kanalga tashlagan ayol 26 yoshda edi. Uning 3 farzandi borligi hisobga olinsa katta ehtimol bilan erta ona bo‘lgani oydinlashadi. Umuman olganda yosh ona bo‘lish – bu katta ruhiy yuklamani yelkaga olish bilan teng. Chunki ruhiy yetuklik darajasi past, moliyaviy mustaqil bo‘lmagan, keng bilimlarga ega bo‘lmagan yosh onada bola tarbiyalash, o‘zini anglash, juftlik sifatida munosabat qurishda qiyinchiliklar yuzaga keladi.

Dunyo miqyosida bu holatga qanday qaraladi?

 Dunyoning taraqqiy etgan mamlakatlarida 20 yoshgacha onalik darajasi juda past. Masalan, Skandinaviya, Germaniya, Yaponiya kabi mamlakatlarda bu holat ijtimoiy muammo sifatida qaraladi. Bu kabi mamlakatlarda ta’lim, karera, shaxsiy rivojlanish birinchi o‘rinda turadi. Erta onalikdan saqlanish uchun jinsiy tarbiya va reproduktiv ma’lumotlar keng tarqatiladi.

Dunyoning rivojlanayotgan mamlakatlarida, Janubiy Osiyo, Afrika, Markaziy Osiyoda erta turmush va onalik keng tarqalgan. Bu holat ko‘pincha qizlarning huquqlarini cheklaydigan omil sifatida baholanadi.

BMT va Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti bu holatni "yordamga muhtoj guruh" sifatida ko‘radi va erta onalikni kamaytirish bo‘yicha milliy siyosiy tadbirlar yuritishni tavsiya etadi. 20 yoshgacha farzand ko‘rishning ba’zi ijobiy jihatlari bo‘lsa-da, bu tendensiya sog‘liq, ta’lim va ijtimoiy rivojlanish nuqtayi nazaridan jiddiy xavotir uyg‘otadi. Buning yechimi — jinsiy tarbiya, reproduktiv sog‘liq bo‘yicha ma’lumotlar tarqatish, qizlarni ta’limda qoldirish va ularni ongli tanlov qilishga qodir shaxs sifatida rivojlantirishdir. Balki shunda O‘zbekistonda ham ayollar orasida o‘z joniga qasd qilishlar, bolalarga nisbatan zo‘ravonliklar soni kamayishi kuzatilishi mumkin...

Gulmira Toshniyozova tayyorladi.