“AQSh vizasini olishdan ham qiyinroq edi” – tarixga aylangan Toshkent propiskasi haqida

Propiska masalasi Toshkent shahri va viloyatini yaqin vaqtgacha davlat ichidagi davlatga aylantirib qo‘ygandi go‘yo: uy sotib olishdagi cheklovlar, davlat ishiga kirishdagi muammolar, o‘z uyida o‘zi ijarada yashash, korrupsiya, diskriminatsiya... Boshqa hududdan poytaxtga ko‘chib kelgan yoki uy sotib olganlarning aksariyatida propiska bilan bog‘liq alamli xotiralar bor. Toshkent propiskasi haqidagi qonun bugun rasman bekor bo‘ldi.

{Yii::t(}

O'tkazib yuborish 6s

O'tkazib yuborish

Diskriminatsiya va uning tugashi

Toshkent propiskasi 1999 yil fevral voqealariga borib taqaladi. Ayni shu voqealardan keyin poytaxtga boshqa hududdan kelib propiska qilish cheklandi. O‘sha paytda viloyatliklarga Toshkent shahridan uy sotib olish, ko‘p o‘tmay esa boshqa shaxsdan hadya asosida qabul qilish ham to‘xtatildi.

Poytaxtga propiskaga qo‘yish ishlari Toshkent shahri hokimligi qoshida tuzilgan maxsus komissiya qo‘lida edi. Ushbu komissiyaning ijobiy xulosasi bo‘lganlargina ichki ishlar organlari tomonidan propiska qilinardi. Bu fuqarolarni Toshkent shahriga doimiy ro‘yxatga qo‘yishda korrupsiyani avj oldirdi. 2010 yilda esa Toshkent viloyatiga propiskaga kirish ham maxsus komissiya xulosasiga ko‘ra mumkin bo‘ldi.

2011 yil 14 sentabrda “Toshkent shahri va Toshkent viloyatida doimiy propiska qilinishi lozim bo‘lgan shaxslar — O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari toifalarining ro‘yxati to‘g‘risida”gi qonun kuchga kirdi. Aslida fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlariga zid bo‘lgan bu qonun ochiq diskriminatsiyaning huquqiy asosi edi. Qonunga ko‘ra, 12 toifadagi fuqarolar Toshkent shahri va viloyatiga propiska qilinish imkoniyatiga ega bo‘lishdi.

2017 yilga kelibgina davlat va odamlarga foydasidan zarari ko‘p bo‘lgan Toshkent propiskasini bekor qilish borasida amaliy harakatlarga o‘tildi: sekin-asta Toshkent shahri va viloyatida propiskaga qo‘yish cheklovlarini tarang tortib turgan zanjirlar bo‘shatila boshlandi. Avvaliga vaqtincha yoki doimiy propiskasiz fuqarolarni ishga qabul qilishni rad etish bilan bog‘liq amaliyotga barham berildi. So‘ngra poytaxtda vaqtinchalik propiskasiz bo‘lish muddati uzaytirildi, 2020 yilga kelib Toshkent shahri va viloyatida propiskasiz uy olish mumkin bo‘ldi.

2023 yil may oyiga kelib 2011 yildagi qonunni bekor qilish bo‘yicha harakatlar boshlandi. 2025 yil yanvarda Senat yalpi majlisida “O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarini, chet el fuqarolarini hamda fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarni yashash joyi va turgan joyi bo‘yicha ro‘yxatdan o‘tkazish to‘g‘risida”gi qonun ko‘rib chiqilib ma’qullandi, 10 iyul kuni esa davlat rahbari tomonidan imzolandi. Bugun esa mazkur qonun kuchga kirdi va Toshkent propiskasiga oid 2011 yildagi qonun o‘z kuchini yo‘qotdi. Shu tariqa, 26 yil oldin boshlangan diskriminatsiya rasman tugadi.

“Propiska qo‘rquvi yaratilgandi”

Ta’kidlaganimizdek, Toshkent shahriga propiskaga kirish yoki poytaxtdan uy sotib olishdagi cheklovlar ko‘plab muammolarni keltirib chiqargan. Masalan, jurnalist Abror Zohidov Toshkent propiskasiga kirish uchun boshidan kechirganlarini shunday hikoya qiladi:

“Toshkent propiskasi shunchalik bir dahshatli, yetib bo‘lmaydigan orzu ediki, uni olish AQSh vizasini olishdan ham qiyinroq edi. Toshkent propiskasi uchun qiynalib yashagan minglab odamni taniyman.

Har 6 oyda vaqtincha ro‘yxatga qo‘yish maqsadida oilam uchun hujjat yig‘ardim. Toshkent propiskasiga kirish uchun 10 yildan ortiq kutganman. Mana, hozir xohlagan payti kiraman, xohlagan payti chiqaman, nima o‘zgardi, tushunmayman.

Toshkent shahrida doimiy ro‘yxatga qo‘yish uchun uy sotib olish kerak, uy sotib olish uchun doimiy ro‘yxatga qo‘yilgan bo‘lishi kerak: imkonsiz variant qilib qo‘yilgandi. Qancha odam o‘z uyini o‘zining nomiga rasmiylashtirolmasdan muammolar bo‘lib ketdi, qanchadan qancha oilalar ajrashib ketganini bilaman.

O‘zim Toshkent propiskasi uchun ota-onamni ajratdim. Ya’ni faqat hujjatda ajrim qilib, otamni boshqa, Toshkent shahrida doimiy ro‘yxatda turgan ayol bilan “ZAKS”dan o‘tkazmoqchi bo‘ldim. Buning uchun o‘sha ayol 5 ming dollar so‘ragan. Oxirgi lahzada otamning fuqarolik pasporti uyda qolib ketgani uchun bu o‘xshamay qolgan. Shu pulni berardim, rozi edim, boshqa ilojim yo‘q edi.

Vasiyatnomalar qildim, keksa odamlar nomiga uylar oldim doimiy ro‘yxatga o‘tish uchun, yillar davomida kutdim. Oxiri bir rus millatiga mansub keksa cholning uyini sotib olib, vasiyat qilib, shundan keyin Toshkent propiskasiga kirganman. Buning uchun 10 yil kutdim.

1999 yilda shu tizim yo‘lga qo‘yilgan. Toshkent haqiqiy bir qo‘rquv shahriga aylanib qolgandi. Ko‘chada IIB xodimi emas, o‘t o‘chiruvchini ko‘rsak ham qo‘rqadigan bo‘lib qolgandik. Hamma bir-biridan qochib yurardi. Ko‘chalarda, bozorlarning yonlarida oynasiga panjara o‘rnatilgan avtobuslar doim turardi. Odamlarni yig‘ib, olib ketardi. Necha marta barmoq izi topshirganman. Nimagadir qayta-qayta tekshiraverardi. “Tozalash antiterror” deyilardi, lekin faqat propiska tekshirilardi. Hatto oqqonga chalingan bolasini davolatish uchun kelgan ota-onalarni ham shifoxonalar oldida ushlab olib ketib, jarima qo‘llardi.

Shu tizim nega yo‘lga qo‘yilgan, propiska qo‘rquvi nega yaratilgan, haligacha tushunmayman”.

Shifokor Shermuhammad Umirov ham propiska masalasida qator qiyinchiliklarga duch kelgan.

“1998 yil katta orzular bilan o‘qishga kirganmiz. Yurakda yaxshi bir olim bo‘lish niyati bo‘lgan. 2005 yil tugatib, 2008 yil magistratura bosqichiga kirib, bolalar xirurgiyasi va onkologiyasi kafedrasida o‘qiganman. Keyin ustozlarimizning ilm qil, degan tavsiyalari bilan aspirantura bosqichiga qabul qilinganman.

O‘sha paytda o‘qishdan tashqari ishlashimiz ham kerak bo‘lgan. Biroq ishlash masalasi og‘ir bo‘lgan, bunda eng katta to‘siq Toshkent shahrida doimiy ro‘yxatda turmaganimiz edi. Qo‘limizda mutaxassisligimiz bor, bolalar xirurgimiz, lekin oddiy poliklinikada ham propiskang bo‘lmasa ishga olmaymiz deb qaytargan. Ishga kirolmaganimdan so‘ng oila tebratish uchun bo‘sh vaqtimda kira qilganman.

Toshkent propiskasi uchun turmush o‘rtog‘im bilan kelishgan holda hujjatda ajrashib, Toshkent viloyatida yashovchi boshqa bir ayol bilan “ZAKS”dan o‘tganman. Buning ham o‘zi bo‘lmagan, 2 yil vaqtimiz ketgan. Doimiy ro‘yxatdan o‘tgach, oradan ma’lum vaqtdan so‘ng yana qayta ajrim qilib, o‘z turmush o‘rtog‘im bilan qayta nikoh rasmiylashtirganmiz. Iloji yo‘q, maqsad sari qurbonlik qilish kerak bo‘lgan, shu qurbonlikni qilganmiz.

Toshkent propiskasidan Juda ko‘p odam jabr ko‘rgan: qancha odamlar uyidan, qancha odamlar puli va mol-mulkidan ayrilgan kimlargadir ishonib.

Qanchadan qancha bilimli do‘stlarimiz ketib qolgan Toshkentda doimiy ro‘yxatga qo‘ya olmaganidan. Bir do‘stim bor, zo‘r kardioxirurg, Toshkentga propiskaga kirolmasdan AQShga ketgan. O‘sha yerda qayta o‘qib, ishlayapti, operatsiyalar qilyapti. Yaponiya, Koreya, Germaniya, Angliya, ko‘plab arab davlatlarida ishlayapti kursdoshlarimiz: hammasi Toshkent shahrida doimiy ro‘yxatdan o‘tolmasdan, ishga kirolmasdan ketgan. Toshkent shahri ishlash uchun Yevropadan o‘tgan davrlar bo‘lgan-da.

Mana, bugungi kunda Toshkent shahrini odam bosib ketmadi-ku, yashayapti, hammaga joy bor. Kerak bo‘lsa, odamlar qishlog‘idan Toshkentga kelgisi ham yo‘q”, deydi tibbiyot fanlari doktori Shermuhammad Umirov.

Endi qanday bo‘ladi?

Bugun rasman kuchini yo‘qotadigan qonunda Toshkent shahri va Toshkent viloyatida doimiy yashash joyi bo‘yicha ro‘yxatga olinishi lozim bo‘lgan fuqarolarning 12 xil toifasi belgilangan edi. Endilikda bu tartib bekor qilinib, butun O‘zbekiston hududida yagona qoidalar amal qila boshlaydi.

Bugun kuchga kirgan qonunning 3-moddasiga ko‘ra, yashash joyi va turgan joyi bo‘yicha ro‘yxatdan o‘tkazish – ruxsat etish xususiyatiga ega emas, deb belgilandi. Bu bilan, O‘zbekiston fuqarolari boshqa joyga ko‘chganda, ko‘chib borgan joyida ro‘yxatda turish uchun davlatdan ruxsat so‘rashi emas, balki davlatni xabardor qilishi tartibi joriy etildi.

Qonunga ko‘ra, O‘zbekiston fuqarolari, O‘zbekistonda doimiy yashovchi chet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar o‘z yashash joyi yoki turgan joyi o‘zgargan taqdirda, yangi yashash joyiga yoki turgan joyiga kelgan kundan e’tiboran 10 ish kunidan kechiktirmay, yashash joyi yoki turgan joyi bo‘yicha ro‘yxatdan o‘tishi shart. O‘zbekiston fuqarolari yashash joyi bo‘yicha ro‘yxatdan o‘tish uchun ichki ishlar organlarining migratsiya va fuqarolikni rasmiylashtirish bo‘linmalari yoki davlat xizmatlari markazlariga borgan holda, yoxud yagona interaktiv davlat xizmatlari portali orqali onlayn tarzda xabardor qilishi kerak.

O‘zbekiston fuqarosini yashash joyi yoki turgan joyi bo‘yicha ro‘yxatdan o‘tkazish to‘g‘risidagi arizani ko‘rib chiqish muddati 1 ish kunidan oshmasligi zarur. Ro‘yxatdan o‘tgan shaxsga elektron yoki qog‘oz shaklidagi ma’lumotnoma rasmiylashtiriladi. Ro‘yxatdan o‘tkazishda uy-joy maydonining ijtimoiy normasiga rioya qilish talab etiladi. Uy-joy maydonining ijtimoiy normasi Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari tomonidan bir kishi hisobiga 16 kvadrat metrdan kam bo‘lmagan umumiy maydon hajmida, o‘rindiqli aravachada harakatlanadigan nogironlar uchun esa 23 kvadrat metrdan kam bo‘lmagan hajmda belgilanadi.

Albatta, yashash joyi bo‘yicha ro‘yxatdan o‘tishi chog‘ida o‘ziga nisbatan uy-joy maydonining ijtimoiy normasi qo‘llanmaydigan shaxslar ro‘yxati bor. Masalan, yashash joyi bo‘yicha ro‘yxatdan o‘tkazish chog‘ida erga yoki xotinga, ota-onalar, farzandlarga, buva, buvi hamda nevalarga, aka-ukalar, opa-singillarga nisbatan bir-birining yashash joyi bo‘yicha uy-joy maydoniga ijtimoiy norma qo‘llanmaydi.

Ruslan Saburov,
Kun.uz