Iqtisodiyot bo‘yicha Nobel laureatlari: ular nimani isbotlashgan?

Joel Mokir, Filipp Agon va Piter Xauit 2025 yilgi iqtisodiyot bo‘yicha Nobel mukofotiga sazovor bo‘lishdi. Ular texnologik yangiliklar, “bunyodkor buzg‘unchilik” (creative destruction) va ilmiy taraqqiyot doimiy iqtisodiy o‘sishni qanday ta’minlashi mumkinligini ilmiy asoslab berishgan.

Texnologiya tez sur’atlarda rivojlanadi: yangi mahsulotlar va ishlab chiqarish usullari eski tizimlarning o‘rnini egallaydi. Bu insoniyatga yaxshiroq turmush darajasi, sog‘liq va hayot sifatini olib keladi.

Ammo tarixning katta qismda bunday bo‘lmagan – o‘sish emas, turg‘unlik hukm surgan. Yangi kashfiyotlar bo‘lib turgan bo‘lsa-da, ularning ta’siri vaqt o‘tishi bilan yo‘qolib ketgan.

Innovatsiyalar uchun fundament kerak

Bu yilgi mukofotning umumiy summasi – 11 million shved kronasi (taxminan 1,2 million AQSh dollari). Uning yarmi Joel Mokirga, qolgan yarmi esa Filipp Agon va Piter Xauitga beriladi.

Mokir tarixiy manbalar orqali nima sababdan sanoat inqilobidan keyin o‘sish odatiy holga aylanganini o‘rgangan. U innovatsiyalar zanjiri o‘z-o‘zidan davom etishi uchun “nimadir ishlaydi” degan bilimning o‘zi yetarli emas, nima uchun ishlashini tushuntirib beradigan ilmiy asos zarur, degan xulosaga kelgan.

Shu bilan birga, Mokir jamiyatning yangi g‘oyalarga ochiqligi va o‘zgarishlarni qabul qilishga tayyorligi ham o‘sishning muhim sharti ekanini ta’kidlaydi.

Agon va Xauitning “bunyodkor buzg‘unchilik” nazariyasi

Fransiyalik Filipp Agon va kanadalik Piter Xauit 1992 yilda chop etilgan maqolalarida “bunyodkor buzg‘unchilik” modelini ilgari surgan. Bu modelga ko‘ra, yangi va samaraliroq mahsulot paydo bo‘lganda eski mahsulotlarni ishlab chiqargan kompaniyalar bozordan chiqib ketadi. Innovatsiya “bunyodkorlik” xususiyatga ega, chunki u taraqqiyot olib keladi, lekin ayni vaqtda “vayronkor” ham, chunki u eski texnologiyalar intihosini anglatadi.

Bu jarayon doimiy o‘sishni ta’minlaydi, biroq u bilan birga, manfaatlar to‘qnashuvi ham yuz beradi. Olimlarning fikricha, agar bu to‘qnashuvlar oqilona boshqarilmasa, yirik kompaniyalar va manfaatdor guruhlar innovatsiyalarga to‘siq bo‘lishi mumkin.

“Laureatlarning ishlari iqtisodiy o‘sishning o‘z-o‘zidan yuz beradigan narsa emasligini ko‘rsatadi. Biz “bunyodkor buzg‘unchilik”ni qo‘llab-quvvatlaydigan mexanizmlarni saqlab qolishimiz kerak, aks holda insoniyat yana turg‘unlik davriga qaytishi mumkin”, deydi mukofot qo‘mitasi raisi Jon Xassler.

“AQSh o‘z ilmiy sohasiga o‘zi to‘siq qo‘yyapti”

Reuters'ning yozishicha, laureatlar o‘z chiqishlarida AQSh prezidenti Donald Trampning savdo siyosatini tanqid qilib keladi. Ular, shuningdek, Amerika hukumatining oliy ta’lim sohasidagi siyosatini akademik erkinlikka zarba sifatida tanqid qiladi.

Professor Joel Mokir AQShning ilm-fan va innovatsiyaga bo‘lgan e’tibori pasayib borayotganidan ogohlantirgan. Uning fikricha, Qo‘shma Shtatlar o‘z ilmiy sohasiga o‘zi to‘siq qo‘yyapti.

Ko‘pchilik iqtisodchilar iqtisodiy o‘sishni farovonlikning asosiy drayveri deb biladi, biroq barchasi ham uni mutlaqo ijobiy holat sifatida ko‘rmaydi. 2024 yilgi iqtisodiyot bo‘yicha Nobel mukofoti Daron Ajyemog‘lu, Saymon Jonson va Jyeyms Robinsonga tengsizlik bo‘yicha tadqiqotlari uchun berilgan edi. Ayniqsa, Jonson texnologik yangiliklar ko‘proq kuchli elitalarga foyda keltirayotganini ta’kidlagan.

Shuningdek, inson faoliyati tufayli yuzaga kelayotgan iqlim o‘zgarishi va ekologik buzilish sharoitida o‘sishning qaysi darajasi barqaror ekani haqida bahslar davom etmoqda.

Laureatlar haqida qisqacha:

Joel Mokir — 1946 yilda Niderlandiyada tug‘ilgan. Yale universitetida PhD (1974). Hozir Northwestern universiteti (AQSh) va Tel-Aviv universitetida (Isroil) professor.

Filipp Agon — 1956 yilda Parijda tug‘ilgan. Harvard universitetida PhD (1987). Collège de France, INSEAD (Parij) va London iqtisodiyot va siyosatshunoslik maktabi (LSE) da professor.

Piter Xauit — 1946 yilda Kanadada tug‘ilgan. Northwestern universitetida PhD (1973). Brown universiteti (AQSh) professori.