Qizamiqdan o‘limlar soni kamaydi, lekin kasallanish ko‘rsatkichlari oshib bormoqda – JSST

Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti tomonidan e’lon qilingan yangi hisobotda ma’lum qilinishicha, 2000–2024 yillar davomida aholining izchil emlanishi natijasida dunyoda qizamiqdan o‘lim 88% ga qisqargan. 2000 yildan beri qizamiqqa qarshi vaksinalar qariyb 59 million odamning hayotini saqlab qolgan.

Shunga qaramay, 2024 yilda qizamiqdan 95 ming kishi vafot etgan, ularning aksariyati besh yoshdan kichik bolalardir. Bu 2000 yildan buyon kuzatilgan eng past yillik o‘lim ko‘rsatkichlaridan biri.

Vafotlar kamaygan, biroq global miqyosda qizamiq bilan kasallanish soni oshmoqda: 2024 yilda taxminiy infeksiya holatlari soni 11 millionni tashkil etgan, bu pandemiya boshlanishidan oldingi 2019 yilga nisbatan qariyb 800 mingta ko‘p.

Hisobotga ko‘ra, 2024 yilda qizamiq bilan kasallanish 2019 yilga nisbatan:

• Sharqiy O‘rta Yer dengizi mintaqasida – 86%,
• Yevropa mintaqasida – 47%,
• Janubi-Sharqiy Osiyo mintaqasida – 42% oshgan.

Afrika mintaqasida emlash qamrovi kengaygani tufayli kasallanish 40% ga, o‘lim esa 50% ga kamaygan.

So‘nggi kasallanish to‘lqinlari bolalar oziqlanishi yaxshiroq va tibbiy yordam olish imkoniyatlari kengroq bo‘lgan mamlakatlarda kuzatilmoqda. U yerlarda bolalar qizamiqdan kamroq vafot etyapti, biroq infeksiyalanganlar ko‘r bo‘lib qolish, pnevmoniya va ensefalit (miya to‘qimalarining infeksion yallig‘lanishi) kabi og‘ir umrboqiy asoratlar xavfi ostida qolmoqda.

“Qizamiq dunyodagi eng yuqumli virusdir. U chegaralarni tan olmaydi. hududlardagi har bir bolani emlash ularning hayotini saqlab qoladi, iqtisodiy yo‘qotishlarning oldini oladi va butun mamlakat bo‘ylab kasallikni yo‘qotish imkonini beradi”, – deydi JSST bosh direktori Tedros Adxanom Gebreyyesus.

Emlash darajasi hali ham barcha aholi qatlamlarini to‘liq qamrab olmayapti

JSST va YUNISEF hisob-kitoblariga ko‘ra, 2024 yilda bolalarning 84%iga qizamiq vaksinasining birinchi dozasi qilingan, biroq atigi 76%i ikkinchi dozani olgan. Bu avvalgi yilga nisbatan biroz yaxshi ko‘rsatkich bo‘lib, emlangan bolalar soni 2 millionga oshgan. JSST tavsiyalariga ko‘ra, infeksiya tarqalishini to‘xtatish va epidemiyalarning oldini olish uchun ikki doza bilan kamida 95%lik qamrov zarur.

2024 yilda 30 milliondan ortiq bola qizamiqqa qarshi yetarli emlanmagan. Ularning uchdan ikki qismi Afrika mintaqasi va Sharqiy O‘rta Yer dengizi mintaqasida istiqomat qiladi, asosan, siyosiy beqarorlik, qurolli mojarolar va ijtimoiy-iqtisodiy qiyinchiliklardan aziyat chekayotgan hududlarda yashaydi.

Epidemiyalar soni oshgan

2024 yilda 59 ta mamlakatda yirik qizamiq epidemiyalari qayd etildi; bu 2021 yilga nisbatan qariyb uch baravar ko‘p va Covid-19 pandemiyasi boshlanganidan beri kuzatilgan eng yuqori ko‘rsatkichdir. Amerikaning barcha mintaqalarda hech bo‘lmaganda bir mamlakatda yirik epidemiya ro‘y berdi. 2025 yilda hudud bo‘ylab yanada kengroq tarqaldi.

Epidnazoratning kengaytirilishi natijasida JSST va mamlakatlar hukumatlari epidemiyalarni yanada yaxshiroq aniqlayapti va jilovlashga harakat qilyapti, ba’zi mamlakatlarda esa kasallikni butunlay yo‘q qilish imkoniyati paydo bo‘lmoqda. 2024 yilda qizamiq va qizilcha bo‘yicha Global laboratoriyalar tarmog‘iga (GMRLN) kiruvchi 760 dan ortiq laboratoriya 500 mingdan ortiq namunani tahlil qildi, bu avvalgi yilga nisbatan 27% ko‘p. Boshqa tomondan, tashqi moliyaviy yordamning keskin qisqarishi GMRLN va milliy immunizatsiya dasturlari ishiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Bu kelgusi yilda yangi epidemiyalar yuzaga kelishiga sabab bo‘lishi mumkin.

Qizamiqni butunlay yo‘qotish mumkinmi?

“2030 yilgacha bo‘lgan Immunizatsiya bo‘yicha harakatlar dasturi” (IA2030)da belgilangan qizamiqni butun dunyoda yo‘q qilish maqsadi yaqin yillarda bajarilishi qiyinlashmoqda. 2024 yil oxiriga kelib qizamiq 81 mamlakatda (42%) yo‘q qilingan. Bu pandemiyagacha bo‘lgan davrga nisbatan atigi 3 taga ko‘proq mamlakat deganidir.

2025 yilda ijobiy o‘zgarishlar ham qayd etilgan. Sentyabr oyida Tinch okeani orollaridagi davlatlar va hududlarda qizamiqning butunlay yo‘q qilingani tasdiqlandi. Shu oyda Kabo-Verde, Mavrikiy va Seyshel orollarida ham qizamiq yo‘qotilgani e’lon qilindi. Bu davlatlar JSSTning Afrika mintaqasida qizamiqni to‘liq bartaraf etgan dastlabki mamlakatlar bo‘ldi. Hozirda qizamiqni yo‘q qilgan davlatlar soni 96 taga yetgan.

2024 yilda Amerika qizamiqdan xoli mintaqa sifatida tasdiqlangan edi (bu maqomni olgan yagona JSST mintaqasi). Biroq 2025 yil noyabr oyidan Kanadada infeksiya uzluksiz tarqalayotgani sababli mintaqa bu maqomdan mahrum bo‘ldi.

So‘nggi yillarda kasallanishlar sonining ortishi, bu tendensiya hatto ilgari qizamiqni yo‘q qilgan, rivojlangan davlatlarda ham kuzatilayotgani asosan emlash qamrovining 95% dan pastga tushib ketgani bilan izohlanadi. Milliy darajada emlash ko‘rsatkichi yaxshi bo‘lgan bo‘lsa ham, ayrim hududlarda emlanmagan yoki yetarli qamrab olinmagan guruhlar mavjudligi kasallikning qayta tarqalishi, epidemiyalar va virusning davomli aylanishi xavfini saqlab qoladi.

Hisobotda qayd etilishicha, qizamiqni butunlay yo‘q qilish uchun kuchli siyosiy iroda, barqaror moliyalashtirish, barcha bolalarni ikki doza bilan emlash va epidemiyalarni o‘z vaqtida aniqlash talab etiladi.