Yo‘llardagi hayot narxi: O‘zbekistonda yo‘l-transport xavfsizligi haqiqatan yaxshilanyaptimi?

O‘zbekistonda har kuni odamlar ish yoki o‘qishga yo‘l olishar ekan, afsuski, ularning ayrimlari yo‘l-transport hodisalari tufayli uylariga qaytib kelmaydi. Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, har yili 8000 dan 9000 gacha YTH sodir bo‘lib, 8000 dan 12000 gacha odam jabrlanadi - ba’zilari hayotdan ko‘z yumsa, boshqalari jiddiy tan jarohati oladi. So‘nggi yetti yil ichida hukumat yo‘llar va harakat xavfsizligiga 61 trillion so‘m mablag‘ sarfladi. Piyodalarni himoya qilish maqsadida yangi tizimlar, qoidalar va texnologiyalar joriy etildi. Ushbu sa’y-harakatlar chindan ham odamlar hayotini saqlab qolyaptimi?

Yuqoridagi ikki diagrammaga e’tibor qaratsak, yo‘l-transport hodisalari va qurbonlar soni doimo o‘zaro bog‘liq ekanligini ko‘rsak bo‘ladi va bu tabiiy. Ushbu diagrammalar O‘zbekistonda so‘nggi o‘n yil mobaynida yo‘l-transport hodisalari va qurbonlar - jumladan, jarohatlanganlar va halok bo‘lganlar - sonining o‘zgarishini aks ettiradi. E’tiborli jihati shundaki, qurbonlar soni eng yuqori yillarda deyarli 13 ming nafarga yetgan bo‘lsa, 2024 yilda bu ko‘rsatkich 8,6 ming nafargacha pasaygan. 2025 yil raqamlari yanada pastroq ko‘rinadi, biroq ular faqat yanvar-sentabr oylarini qamrab olgani sababli, to‘g‘ridan-to‘g‘ri yil yakunlari bilan taqqoslab bo‘lmaydi. Ammo, xolisona taqqoslashni faqat 2024-2025 yanvar-sentabr oylari ma’lumotlari asosida amalga oshirish mumkin.

Bu shuni anglatadiki, aynan shu to‘qqiz oylik davrda 2025 yilda 2024 yilga nisbatan kamroq yo‘l-transport hodisalari va qurbonlar qayd etilgan, bu esa bir xil mavsumiy oraliqda ham yildan yilga ijobiy o‘zgarish bo‘layotganini ko‘rsatadi. Har ikkala diagramma ham 2020 yilgacha izchil pasayishni ko‘rsatmoqda. O‘sha davrda transport harakati kamayishida COVID-19 pandemiyasi va qat’iy harakatlanish cheklovlari muhim rol o‘ynagan. Biroq 2021 yilda odatiy hayot tarzi tiklanishi bilan yo‘l-transport hodisalari va qurbonlar soni yana ko‘paydi, bu esa ma’lumotlar to‘plamidagi eng murakkab davrlardan biri bo‘ldi. 2023 yildan boshlab vaziyat yaxshilana boshladi. Shu yillar davomida hukumat yo‘l qoidalarini kuchaytirdi — jumladan, ko‘plab hududlarda tezlik chegarasini 70 km/soatdan 60 km/soatgacha pasaytirdi (rasman 2023 yil 5 aprelda joriy etildi), shuningdek, kamera kuzatuvini va nazoratni kuchaytirdi. Bu choralar ikkala diagrammada ko‘rinib turgan pasayish tendensiyasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatganga o‘xshaydi.

Hududlar bo‘yicha tahlil

Hududlar kesimida qaralganda va so‘nggi o‘n yil ichida qayd etilgan barcha yo‘l-transport hodisalari jamlanganda, O‘zbekiston hududlari bo‘ylab aniq uzoq muddatli qonuniyatlar ko‘zga tashlanadi. Eng yuqori ko‘rsatkichlar Toshkent shahri, Toshkent, Farg‘ona va Samarqand viloyatlarida kuzatilib, ular birgalikda mamlakatning asosiy yo‘l-transport hodisalari sodir bo‘ladigan nuqtalarini tashkil etadi. Ushbu xavfli hududlarda aholi soni eng tez o‘sib bormoqda, yirik universitetlar, katta korxonalar va kundalik tirbandlik mavjud. Avtomobillarning ko‘payishi va harakatning kuchayishi tabiiyki yo‘llarda ko‘proq xavf tug‘diradi. Milliy miqyosda aholi soniga nisbatan jabrlanuvchilar darajasi boshqacha tendensiyani ko‘rsatadi. 2014 yilda har 10 000 kishidan taxminan 4 nafari yo‘l-transport hodisalari qurboni bo‘lgan. O‘n yil davomida bu ko‘rsatkich asta-sekin pasayib, 2024 yilda har 10 000 kishiga 2,3 kishini tashkil etadi. Ba’zi yillarda biroz o‘sish kuzatilgan bo‘lsa-da, umumiy yo‘nalish yaxshilanishni va oddiy fuqaro uchun xavf darajasi pasayishini ko‘rsatyapti.

Bu tendensiyaning e’tiborli tomoni shundaki, avtomobilga egalik qilish o‘sishda davom etayotgan bo‘lsa-da, avariyalar soni nisbatan qisqargan. 2015 yilda har 100 kishiga taxminan 6-7 ta avtomobil to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, 2025 yilga kelib bu ko‘rsatkich deyarli ikki baravarga oshib, 12 taga yetdi. Odatda, yo‘llardagi avtomobillar sonining ko‘payishi baxtsiz hodisalar xavfini oshirishi kutiladi. Biroq ma’lumotlar buning aksini ko‘rsatmoqda: avtomobillashtirish darajasi oshishiga qaramay, aholi soniga nisbatan qurbonlar soni pasayishda davom etmoqda. Bu esa so‘nggi yillardagi yo‘l harakati xavfsizligini ta’minlash borasidagi harakatlar, qat’iy nazorat va infratuzilma yaxshilanishi transport harakati hajmining o‘sishidan kelib chiqadigan xavflarni kamaytirishga yordam berayotganini anglatishi mumkin.

Sirdaryo, Navoiy va Xorazm viloyatlari doimiy ravishda eng kam yo‘l-transport hodisalari va jabrlanganlar sonini ko‘rsatib kelmoqda. Bu hududlarda aholi soni kamroq, transport harakati bosimi pastroq va yo‘llar odatda kamroq tirband bo‘lgani sababli, baxtsiz hodisalar darajasi past bo‘lib qolmoqda. Mintaqaviy farqlar asosan aholi zichligiga bog‘liq, biroq infratuzilma sifati, qonunlarni ijro etish darajasi va harakatlanish modellari kabi boshqa omillar ham muhim rol o‘ynaydi.

Hukumatning sa’y-harakatlari

So‘nggi yetti yil ichida hukumatning yo‘l harakati xavfsizligiga e’tibori sezilarli darajada kuchaydi. Raqamlar buni yaqqol ko‘rsatib turibdi. Yo‘llarni takomillashtirish, xavfsizlik tizimlarini mustahkamlash va yo‘l harakatini boshqarishni modernizatsiya qilishga 61 trillion so‘mga yaqin mablag‘ sarflandi. Infratuzilmani yaxshilash maqsadida bir qator xizmatlar xususiy kompaniyalarga topshirildi. Bu ularga yo‘l chiziqlari chizish, transport vositalarini tekshirish va haydovchilik imtihonlari kabi aniq vazifalarga e’tibor qaratish imkonini berdi. Bundan tashqari, jamoat transporti uchun maxsus yo‘laklar kengaytirildi va kunduzi transport oqimini yengillashtirish uchun bir qator qoidalar yangilandi.

● Davlat investitsiyalari va xavfsizlik islohotlari

Asosiy tashabbuslardan biri yangi «Xavfsiz yo‘l» dasturi hisoblanadi. Bu dastur xavfli yo‘l qismlarini yaxshilash, yaxshiroq yo‘l belgilarini o‘rnatish, yoritish vositalarini kuchaytirish va piyodalar zonalarini modernizatsiya qilish orqali yo‘l-transport hodisalarini kamaytirishga qaratilgan.

● Texnologik takomillashtirishlar

Yo‘l harakati xavfsizligi xodimlari elektron planshet va tana kameralari kabi zamonaviy vositalar bilan ta’minlandi, shuningdek, sun’iy intellekt yordamida qoidabuzarliklarni avtomatik aniqlashning yangi tizimi joriy etildi. Bu texnologiyalar yo‘llarni yanada aniqroq nazorat qilish va inson xatosini kamaytirish imkonini beradi.

● Intellektual transport tizimi

Poytaxtdagi tirbandlikni yanada kamaytirish maqsadida hukumat Intellektual transport tizimini ishga tushirishga tayyorgarlik ko‘rmoqda. Bu tizim Toshkent shahridagi 700 dan ortiq chorrahani birlashtiradi, svetofor, kamera va kuzatuv qurilmalarini yagona platformaga ulaydi. Real vaqt rejimidagi trafik asosida signallarni moslashtirish orqali ushbu tizim tirbandlik va ehtimoliy yo‘l-transport hodisalarini 25-30 foizgacha kamaytirishi kutilmoqda.

● Xalqaro hamkorliklar

O‘zbekistonning yo‘l harakati xavfsizligi sohasidagi taraqqiyotining yana bir muhim jihati uning xalqaro tashkilotlar bilan hamkorligidir. Mamlakat infratuzilmani yaxshilash va transport tizimini modernizatsiya qilish bo‘yicha sheriklikni faol kengaytirmoqda. Bunga yaqqol misol sifatida Osiyo infratuzilmaviy investitsiyalar banki (OIIB) bilan aloqalarni keltirish mumkin.

Xulosa

Barcha ma’lumotlar umumlashtirilganda, yaxlit manzara yanada oydinlashadi. O‘zbekistonda so‘nggi yillarda yo‘l-transport hodisalari va qurbonlar soni kamaygan, biroq o‘zgarishlar juda ham katta emas. Bu barqaror yaxshilanish hukumatning e’tibori kuchayishi, yangi qoidalar joriy etilishi, yo‘l harakati xavfsizligiga sarmoya kiritilishi va zamonaviy monitoring tizimlarining qo‘llanishi bilan uzviy bog‘liq. Biroq mintaqaviy ma’lumotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, yaxshilanish barcha hududlarda bir xil darajada ko‘zga tashlanmayapti. Yuqori xavfli hududlar — Toshkent shahri, Toshkent viloyati, Farg‘ona va Samarqandda — hamon mamlakatdagi eng ko‘p yo‘l-transport hodisalari qayd etilyapti. Salbiy raqamlar ozgina pasaygan bo‘lsa-da, bu katta burilish yuz berganini ta’kidlash uchun yetarli darajada sezilarli emas. Bu shuni anglatadiki, gavjum hududlardagi asosiy muammolar hali-hanuz jiddiy bo‘lib qolmoqda va doimiy e’tiborni talab qiladi. Ba’zi mamlakatlar O‘zbekiston uchun ibratli misol bo‘lishi mumkin. Turkiya va Koreyada yo‘l harakati qoidalarini o‘rgatish erta boshlanadi — bolalar kitoblar va hatto sun’iy chorrahalar orqali yo‘l harakati xavfsizligini o‘rganadi, bu esa haqiqiy xavfsizlik maktab partasidan boshlanishini ko‘rsatadi. Singapur piyodalarga ustuvorlik beradigan shahar loyihasi bilan yetakchilik qilyapti, bu esa xavfsiz piyoda yurish xavfsizroq shaharlar asosini tashkil etishini isbotlaydi. Koreyaning fuqarolar xabar beruvchi ilovalari va Malayziyaning yaxshi haydovchilarni rag‘batlantirish tizimlari jamoatchilikni jalb qilish ijobiy samara berishini ko‘rsatadi. Biz oddiy haqiqat bilan boshlagan edik: har kuni minglab odamlar uylaridan chiqib ketadilar, lekin ular eson-omon qaytib kelishlariga kafolat yo‘q. So‘nggi yillardagi qisman yaxshilanishlar shuni ko‘rsatadiki, ijobiy tomonga o‘zgarish mumkin, shu bilan birga, insonlar hayotini himoya qilish mas’uliyati hammamizga tegishli.

Valijon Turakulov, PhD, dotsent
Islombek Shuxratov, Inha universiteti talabasi