«Pandora hujjatlari» degan nom ostida dunyo bo‘ylab korrupsion sxemalar oshkor qilinishi katta qiziqish o‘yg‘otmoqda. Ayniqsa unda O‘zbekiston, aniqrog‘i Gulnora Karimovaga aloqador katta pullar haqida ham gap ketishi ko‘pchilikning diqqatiga sazovor bo‘ldi.
Xo‘sh, «Pandora qutisi» nima?
Garchi «Pandora hujjatlari»da quti so‘zi keltirilmasa-da, aslida Pandora va quti so‘zlari hamisha birgalikda keladi hamda bu afsonalarga qorishib ketgan azaliy atamadir. Insoniyat bu atama qachon o‘ylab topilganini bilmaydi, lekin uning qisqa mazmuni shuki, Pandora qutisi topilsa va ochilsa, yovuzlikka qorishgan ulkan qudrat undan chiqib ketadi va borliqni ag‘dar-to‘ntar qilib tashlaydi.
Vaqti-vaqti bilan oshkor qilib turiluvchi «Pandora hujjatlari» mualliflari ham bu ramziy nomdan ustalik bilan foydalanishgan va shundoq ham katta qiziqishga sabab bo‘ladigan dunyoviy korrupsiyaga oid xabarlar yanada ko‘proq shov-shuv bo‘lishiga erishishgan.
Aslida, «Pandora qutisi» degan atamaning o‘zi noto‘g‘ri. Umuman, odatda e'tiqodga zid keluvchi qadimgi yunon mifologiyasiga ko‘ra Pandora zamindagi dastlabki ayol bo‘lib, u o‘z qo‘lida jom, ya'ni idish bilan kelgan. Idishni ochib yuborish orqali Pandora Yer yuzi bo‘ylab qator yovuzliklarni tarqatib yuboradi va uning tubida faqat bir ezgulik – umid qoladi. Bu haqda qadim yunon shoiri Gesiod o‘zining «Mehnat va hayot» dostonida kuylaydi.
Ammo keyinchalik odamlar jom, ya'ni idish atamasidan voz kechib, qutini qo‘llay boshlaydilar va «Pandora jomi» «Pandora qutisi»ga aylanadi. Dostondagi boshqa jihatlar unutiladi va juda ko‘pchilik allaqayerda «Pandora qutisi» mavjudligiga, u topilsa va ochib yuborilsa, dunyo ostin-ustun bo‘lib ketishiga ishonib yashaydi.
Bugun bevosita ko‘pchilikni qiziqtirayotgan «Pandora hujjatlari» nomi ham turlicha – «Pandora dosesi», «Pandora arxivi» kabi variantlarda ham qo‘llanadi.
«Pandora hujjatlari» Xalqaro jurnalistlar konsorsiumining ko‘p yillik mehnatiga asoslangan bo‘lib, unda davlat rahbarlari yoki ularning oila a'zolari, yirik amaldorlar, soyadagi shaxslarning offshor kompaniyalar orqali yirik korrupsion sxemalari fosh qilinadi. Aksariyat hollarda bu hujjatlar rad etib bo‘lmas dalillarga tayanmaydi va odatda taxminlar maqomida bo‘ladi. Lekin shunga qaramay uni tayyorlagan jurnalistlar ham, ma'lumotlar manbalari ham sir saqlanadi. Taxminlarga ko‘ra manbalar bu shaxslarning ichki dushmanlari, hakerlar va ma'lum haq evaziga ma'lumot sotuvchi bankirlardir.
«Pandora hujjatlari»da 11,9 million hujjatlar, 2,9 terabayt ma'lumot jamlangan. Arxivda soliqlardan qochilgan va yuvilgan kamida 32 trillion dollar mablag‘ haqida so‘z boradi va bunga ko‘chmas mulk, zargarlik buyumlari, san'at asarlari, yaxtalar hamda qimmatbaho avtomobillar kabi boyliklar kiritilmagan.
Bu arxivda 35 davlatning amaldagi yoki sobiq rahbarlari hamda 100dan ortiq mamlakatning 400 nafardan ortiq rasmiy shaxslari, 100 nafardan ortiq milliarder va 29 mingdan ortiq offshor hisob raqamlari haqida so‘z boradi.
2021 yilning 3 oktyabrida oshkor qilingan bu ma'lumotlar o‘z hajmi jihatidan ayni shu kabi e'lon qilingan «Panama arxivi»ni ortda qoldirdi. 2016 yilda e'lon qilingan «Panama arxivi» 1977-2015 yillar oralig‘idagi yirik korrupsion harakatlar aks etgan 11,5 mln hujjatdan iborat va unda ham O‘zbekistonga oid hujjatlar ham bo‘lgan.
«Panama arxivi» hajm jihatdan «Pandora hujjatlari»dan ortda qolsa-da, unda qilingan mehnat ko‘lami juda katta bo‘lgan. Qolaversa, 1977 yildan boshlangani va deyarli 40 yillik davrni qamrab olgani, global tarmoqlar, internet rivojlanmagan o‘sha paytlarda har bir ma'lumot uchun qancha mehnat qilinganini tasavvur qilish qiyin emas. Shuningdek, «Panama arxivi» OAV vakillari tomonidan emas, Panamada joylashgan, dunyoning 40dan ortiq davlatlarida vakolatxonalarga ega Mossack Fonseca huquqiy kompaniyasi tomonidan jamlangan va 2015 yilda Süddeutsche Zeitung nemis nashri tomonidan qo‘lga kiritilgan. Shundan so‘ng ishga Xalqaro jurnalistlar konsorsiumi aralashadi va bir yil davomida hujjatlar tanlov yordamida o‘rganiladi. Ma'lum darajada asoslarga egaligi haqida xulosaga kelinganidan keyingina omma e'tiboriga havola qilinadi.
Qizig‘i, «Pandora hujjatlari» va «Panama arxivi» xalqaro korrupsion sxemalarni aks etgan yagona to‘plamlar emas. Bunday ma'lumotlar turli manbalardan va turli hajmlarda muntazam e'lon qilib turiladi. 2013 yilda «Offshor mojarosi» degan shartli nom ostida ham ma'lumotlar tarqatilgan va bu ma'lumotlar keyinchalik «Panama arxivi»ga asos qilib olingan.
Garchi bu kabi hujjatlar rad etib bo‘lmas dalillarga asoslanmasa-da, ular ortidan jiddiy choralar ko‘rilmasa-da, rasmiy shaxslarni sergaklikka, poradan tiyilishga chaqirib turadi. Shuningdek, zamonaviy dunyoda noqonuniy harakatlar ommaviy axborot vositalari nazaridan chetda qolmasligini ta'minlaydi, korrupsiyani jilovlashga xizmat qiladi.
Abror Zohidov
