«Poznan isyoni»: Sharqiy Yevropada SSSR vassalligiga va kommunistik tuzumga qarshi ko‘tarilgan xalq qo‘zg‘oloni qanday bostirilgandi?

Ikkinchi jahon urushi tugashi bilan Sharqiy Yevropada joylashgan Polsha, Vengriya, Chexoslovakiya, Ruminiya, Bolgariya, Yugoslaviya, Albaniya hamda Sharqiy Germaniyada SSSR tomonidan kommunistik partiyalar tuzilib, hokimiyat egallanadi. Shu tariqa ular Moskva ta’siri ostiga tushib qolishadi.

O‘sha paytda Sharqiy Yevropa xalqlari kelajakda o‘zlarini nimalar kutayotganini, sovetlar boshlariga qanday kulfatlar solishini bilishmasdi.

Tez orada ma’muriy buyruqbozlikka asoslangan kommunistik tuzum ularga o‘z zulmini o‘tkaza boshlaydi. Shundan so‘ng SSSRga vassal bo‘lgan kommunistik tuzumlarga qarshi bir qancha namoyishlar bo‘lib o‘tadi.

Jumladan, 1953 yil 3 may kuni Bolgariyadagi tamakini qayta ishlash korxonasida, o‘sha yili 31 may 2 iyun oralig‘ida Chexoslovakiyadagi bir nechta korxonalarda, 15-18 iyun kunlarida GDRda ishchilar maoshlar kamligi, mehnat sharoiti yomonligi bahonasida kommunistik tuzumga qarshi namoyishlar o‘tkazishadi. Bu namoyishlarning barchasi ayovsiz tarzda bostiriladi.

1956 yil iyun oyida endi Poznan shahri aholisi kommunistik tuzumga qarshi namoyishlar boshlaydi. SSSR ta’siri ostida yashashni xohlamagan poznanliklar Polshada kommunistik tuzum yakkahokimligiga chek qo‘yishni talab qilib chiqishadi. Namoyish sovet rahbariyatiga sadoqat bilan xizmat qilayotgan hukumat buyrug‘i bilan Polsha harbiylari tomonidan bostiriladi.

O‘shanda SSSRda polyaklarning bu namoyishi «imperialistlar tarafdorlari va amerika dollariga sotilganlar tomonidan Polshada kommunistik tuzumga qarshi uyushtirilgan tartibsizliklar» deb talqin qilinadi. Poznandagi namoyishlar sotsialistik lagerda kommunistik tuzumga qarshi o‘tkazilgan birinchi yirik xalq noroziligi edi.

Poznandagi namoyishga sabab bo‘lgan hodisalar

Urushdan so‘ng SSSR ta’siriga tushib qolgan Polshaning birinchi prezidenti Boleslav Berut Stalin tuzumini yomon ko‘rib qolgandi. Shuningdek, o‘sha davrda Polsha hukumati raisi bo‘lgan Yuzef Tsirenkevich ham zo‘ravon Stalin tuzumini uncha yoqtirmagan.

Oqibatda, SSSR rahbarlari Stalin vafot etgunicha Polshani «qonli qamchi» yordamida qattiq nazoratda ushlashga majbur bo‘lishadi va ko‘plab odamlar nohaq qatag‘on qilinadi. Bu Polsha aholisida kommunistik tuzumga qarshi kayfiyatning kuchayishiga sabab bo‘ladi.

1953 yil 5 mart kuni Stalin vafot etadi. Shundan so‘ng uning davrida qatag‘onga uchragan shaxslarga tegishli jinoyat ishlari qayta ko‘rila boshlanadi.

Polshada ham siyosiy ayblovlar bilan qamalgan shaxslarning ishlarini qayta ko‘ra boshlashadi. Ammo huquqni himoya qilish organlarining ko‘plab jinoyatlari oshkor bo‘lib ketishi ehtimoli borligi uchun ishlar juda sust olib boriladi.

1956 yilda SSSR rahbari Nikita Xrushchev partiyaning XX s’yezdida «Shaxsga sig‘inish va uning oqibatlari» haqida ma’ruza qiladi. Xrushchev bu ma’ruzasida Stalin davrida qilingan ishlarni keskin qoralaydi. «Xalqlar dohiysi» deb ta’riflanadigan Stalinning o‘zini «qonxo‘r va zolim edi» deb ta’riflaydi.

O‘sha paytda Stalin o‘lganiga bor-yo‘g‘i uch yil bo‘lgan, mamlakatda hali uning tarafdorlari ko‘p edi. Shu sababli sovet rahbarining s’yezdda qilgan ma’ruzasi hech qayerda e’lon qilinmaydi.

Biroq oradan biroz o‘tib, Xrushchevning ma’ruzasi matni butun dunyoga tarqaydi. O‘sha paytda Polsha kompartiyasi nashri bo‘lgan Trybuna Ludu gazetasi ham ma’ruzani polyak tiliga o‘girib chop etadi.

Shundan so‘ng Stalinga sadoqat bilan xizmat qilgan ko‘plab yuqori lavozimli polyaklar ishdan bo‘shatiladi. Ularning bir qismi hibsga olinib, tergov qilinadi. Ammo shuncha tozalashlarga qaramasdan Polsha rahbarlari orasida Stalin tarafdorlari ko‘p edi.

Shu sababli ko‘pchilik Stalin davrida Polshada sodir etilgan qatag‘onlar yetarlicha o‘rganilmayapti degan xulosaga keladi. Qolaversa ma’muriy buyruqbozlikka asoslangan kommunistik tuzum hukm surgan Polshada aholining turmush darajasi juda past edi.

Odamlarning nochor ahvoli axiyri Poznan shahrida odamlarning kommunistik tuzumga qarshi ommaviy namoyishlarga chiqishiga sabab bo‘ladi.

Namoyishlarning boshlanishi

Poznan garchi polyaklar shahri bo‘lsa-da, ikkinchi jahon urushigacha uzoq yillar davomida Germaniyaning Prussiya federal yeri tarkibida bo‘lgan va uni nemislar boshqargan.

Ikkinchi jahon urushi tugagach Polshaga Germaniyaning ancha hududi qo‘shib beriladi. Poznan ham Polsha tarkibiga o‘tadi.

Poznan yirik sanoat shahri bo‘lib, o‘sha paytda u yerda Stalin nomidagi yirik mashinasozlik zavodi joylashgan edi.

Ana shu zavodda 1953 yilda ishchilarning maoshi va ular to‘laydigan soliq masalasida mojaro kelib chiqadi. Ishchilar o‘zlariga kam pul berilayotgani, soliqlar esa oshirilayotganidan norozi bo‘lishadi. Ular o‘z haqlari zavodda qolib ketayotganini da’vo qilishadi.

Mazkur muammo uch yilda ham hal qilinmaydi va ishchilarning noroziligi saqlanib qoladi, so‘ng kuchayib boradi.

1956 yil fevral oyida Xrushchevning ma’ruzasi Polsha matbuotida e’lon qilingach, ishchilar yana norozilik bildirishadi. Ular zavod rahbariyati va hukumat muammoga jiddiy e’tibor qaratmaganidan yozg‘irishayotgandi.

1956 yil 23 iyun kuni zavod ishchilarining noroziliklariga boshchilik qilayotgan kasaba uyushmasi rahbari Stanislav Matya boshchiligidagi delegat Varshavaga taklif etiladi.

Ularni Mashinasozlik vaziri qabul qilib, barcha talablari bajarilishi haqida va’da beradi. Delegatsiya ortga qaytadi.

27 iyun kuni kutilmaganda Poznandagi zavodga Mashinasozlik vaziri keladi va zavod ishchilarini to‘plab yig‘ilish o‘tkazadi. U ishchilarga mamlakatda vaziyat og‘irligi, shu uchun maoshlarni oshirishni va mukofot pullarini to‘lab berishning iloji yo‘qligini aytadi.

Vazirning bundan bir necha kun avval bergan va’dalarini unutib boshqacha gapirishi ishchilarni juda g‘azablantiradi va «uchqunning olov olib ketishiga» sabab bo‘ladi.

Ertasiga, 28 iyun kuni Polshadagi eng yirik zavod bo‘lgan Poznan mashinasozlik zavodi ishchilari ish tashlaydi. Ko‘p ming sonli ishchilar zavod oldidagi ko‘chaga yig‘ila boshlaydi.

Birozdan so‘ng ular Stanislav Matya boshchiligida joylashgan shahar ma’muriyati binosi tomon yura boshlaydi. Yo‘lda mashinasozlarga shahar transporti, obodonlashtirish boshqarmasi, tekstil fabrikasi va yana bir nechta korxonalar ishchilari qo‘shiladi. Shu tariqa namoyishchilar soni 100 ming kishiga yetadi.

Namoyishchilar huzuriga Poznan shahar partiya qo‘mitasi rahbari chiqadi. Ammo ishchilar u bilan muzokara o‘tkazmasliklarini aytishadi. Ular Mashinasozlik vaziri Varshavadagi kelishuv shartlariga amal qilishini xohlashlarini aytishadi.

Ko‘cha janglari

Namoyishi avvaliga tinch o‘tadi. Ishchilar hech bir zo‘ravonlikka yo‘l qo‘yishmaydi. Ammo ularning yo‘lini to‘sish uchun militsiya otryadlari tashlangach vaziyat o‘zgarib ketadi.

Poznan shahar militsiyasi rahbari Varshavadagi rahbarlar bilan bog‘lanib namoyishchilarga qarshi qurol qo‘llash uchun ruxsat oladi. Shuningdek, hududga armiya bo‘linmalarini yuborishni so‘raydi. Shundan so‘ng Varshavadagilar vaziyat jiddiyligini tushunib yetishadi.

Namoyishchilar «Yo‘qolsin bolshivizm», «Yo‘qolsin SSSR», «Yo‘qolsin qizil burjuaziya», «Yashasin ozod Polsha» degan yozuvlar ko‘tarib olishadi.

Oradan biroz o‘tib namoyishchilar shahardagi asosiy ma’muriy binolarni egallab olishadi. Ko‘chalarda namoyishchilar va militsiya otryadlari o‘rtasida to‘qnashuvlar boshlanib ketadi.

Namoyishchilarning bir qismi Qishloq xo‘jaligi texnikumi va Tibbiyot akademiyasi harbiy kafedrasida saqlanayotgan qurollarni qo‘lga kiritishadi. Shundan so‘ng ular Poznandagi ikkita qamoqxonada saqlanayotgan mahbuslarni ozod qilishadi.

Namoyish sovetlarga qarshi qo‘zg‘olonga aylanib ketadi. Qo‘zg‘olonchilar tramvay deposini o‘zlariga shtab qilib qilib olishadi. Ular shahar militsiya boshqarmasi, sud va prokuratura binolarini egallab, u yerdagi barcha hujjatlarni yoqib yuborishadi.

Biroz o‘tib militsiya xodimlari qo‘zg‘olonchilarga qarshilik ko‘rsatmay o‘z qurollarini topshiradi. Poznandagi harbiy qism qo‘mondoni harbiylarga va kursantlarga qo‘zg‘olonchilar tomonidan egallanmagan ma’muriy binolarni qo‘riqlashni buyuradi.

Zirhli texnikalar va mexanizatsiyalashgan qo‘shinlar harbiy maktabi rahbari 300 nafar kursantni 16 ta tank, 2 ta zirhli va 30 ta maxsus mashina bilan «qurollantirib», qo‘zg‘olonchilarga qarshi yuboradi. Biroq shahar aholisiga ularning kuchi yetmaydi.

Qo‘zg‘olonchilar kursantlarga hujum qilishadi va ulardan ikkita tankni tortib olishadi. Qurolli to‘qnashuvlarda har ikki tomondan halok bo‘lganlar bor edi.

Poznanga armiya bo‘linmalarining kiritilishi

Kursantlarning qo‘zg‘olonchilarga kuchi yetmasligi aniq bo‘lgach Polsha mudofaa vaziri Konstantin Rokossovskiy Polsha kompartiyasi siyosiy byurosiga Poznandagi qo‘zg‘olonni bostirish uchun armiya bo‘linmalaridan foydalanishni so‘rab murojaat qiladi. Unga ruxsat berishadi.

(Rokossovskiy – ikkinchi jahon urushida qatnashgan o‘sha mashhur sovet marshali. Sovetlar urushdan keyin uni Polsha mudofaa vaziri qilib tayinlagan edi)

Shundan so‘ng Poznanga armiya bo‘linmalari kiritila boshlanadi. Jumladan, shaharga bitta tank, ikkita piyoda qo‘shinlar diviziyasi kirib keladi. Qo‘zg‘olonni bostirishga yuborilgan harbiylar soni 10 mingdan oshiq bo‘lib, ular ixtiyorida 359 ta tank, 67 ta zirhli transport va o‘ziyurar artilleriya qurilmalari bor edi.

Tushga borib Poznan aeroportiga Varshavadan yuqori lavozimli harbiylar,Polsha militsiyasi boshlig‘i o‘rinbosari, Polsha xavfsizlik qo‘mitasi boshlig‘i o‘rinbosari, prezidentlikdan ketib bosh vazir lavozimida ishlayotgan Yuzef Tsirankevich va boshqalar yetib kelishadi.

Shu paytda Poznanga tankchilar va piyoda qo‘shinlaridan iborat harbiylar ham kirib keladi. Qo‘liga qurol olmagan namoyishchilarning katta guruhi shaharga kirib kelayotgan tanklarni «Yashasin armiya» deb qichqirib, xursandchilik bilan kutib olishadi.

Biroq tanklarda kelayotgan harbiylar ularga qarata o‘t ochadi. Shunda namoyishchilar armiya bo‘linmalari shaharga o‘zlarini qirib tashlash uchun kelganini tushunib yetishadi.

Shundan so‘ng harbiylar va qo‘zg‘olonchilar o‘rtasida ko‘cha janglari va otishmalar boshlanib ketadi. Qo‘zg‘olonchilar yaxshi qurollangan 10 mingdan oshiq harbiy qarshisida ojiz qolishadi.

Garchi kuchlar teng bo‘lmasa ham harbiylar va qo‘zg‘olonchilar o‘rtasida ko‘cha janglari qariyb bir sutka davom etadi. Harbiylar faqat tongga borib shaharda tartib o‘rnatishga muvaffaq bo‘lishadi. Shundan so‘ng qo‘zg‘olonchilarni hibsga olish boshlanib ketadi.

1956 yil 29 iyun kuni bir tomondan pana-pastqamda yashirinib qolgan qurolli qo‘zg‘olonchilar bilan otishmalar, ikkinchi tomondan hibsga olishlar davom etadi.

Shu kuni kechga borib Yuzef Tsirankevich radio orqali Poznan aholisiga murojaat qiladi. Murojaatdan ko‘ra do‘q-po‘pisaga ko‘proq o‘xshab ketadigan nutqida Tsirankevich «Har bir provokator yoki xalq hokimiyatiga qo‘lini musht qilmoqchi bo‘lgan insonlar bilib qo‘ysin, ularning qo‘lini qayirib qo‘yishga kuchimiz yetadi» deydi.

30 iyun kuni Polshadagi gazetalar «Poznandagi korxonalarni iqtisodiy tanazzulga uchratmoqchi bo‘lgan, Polshadagi xalq hokimiyati nomiga dog‘ tushirgan yashirin tashkilot a’zolari hamda imperalistlar josuslari shaharda tartibsizliklar keltirib chiqargani va u o‘z vaqtida bartaraf etilgani» haqida yozib chiqishadi.

Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra qo‘zg‘olonchilardan 58 kishi halok bo‘lgan, qariyb 600 kishi yaralangan. Kursantlar, militsiya xodimlari va harbiylardan 8 nafari halok bo‘lgan, 50 nafardan oshig‘i yarador bo‘lgan.

Ammo o‘sha paytda oshiqcha shov-shuv chiqarmaslik va SSSRdagi rahnamolarga yuboriladigan hisobot uchun halok bo‘lganlar hamda yaralanganlar soni bir necha barobar kamaytirib ko‘rsatilgani aytiladi.

Sud jarayonlari

Qo‘zg‘olonlarni bostirish chog‘ida va undan keyin mingga yaqin odam hibsga olinadi. Ularning bir qismini Polsha KGB xodimlariga topshirishadi. Qolganlarini militsiya tergov qiladi.

Tergov jarayonlarida militsiya xodimlari mahbuslarni ayovsiz kaltaklashadi. Ular orasida ayollar va voyaga yetmagan bolalar ham bor edi.

Ayniqsa, mahbuslar orasida avval ham qandaydir qoidabuzarlik qilib militsiya ro‘yxatiga tushganlarni ayovsiz urishadi va ularning gardaniga ko‘p ishlarni ilishadi.

Masalan, hali 20 yoshga ham to‘lamagan Yanush Kulas ism-sharifli yigit avvalroq yoshlar o‘rtasida sodir bo‘lgan mushtlashuvda qatnashib, militsiya ro‘yxatida turgan. Yanush qo‘zg‘olon paytida hibsga olingandan so‘ng unga imperalistlar agenti, bosqinchilik va talonchilik bo‘yicha ayblov e’lon qilishadi.

1956 yil sentabr oyida sud jarayonlari boshlanadi. Ayblov e’lon qilinganlarning qariyb barchasi turli yillarga qamaladi. Shu tariqa Sharqiy Yevropadagi kommunistik tuzumga va SSSRga qarshi yirik norozilik namoyishi ayovsiz bostirilib, o‘n minglab odamlar jazolanadi.

Sovet fuqarolari Poznandagi hodisalar haqida

O‘sha paytda Polshada SSSR ta’siridan qutulishini va kommunistik tuzumdan voz kechishini talab qilib o‘tkazilgan namoyish sovet muxolifati tomonidan iliq kutib olinadi.

Kommunistik tuzum yakkahokimligiga qarshi bo‘lgan sovet fuqarolari Polshadagi hodisalarni diqqat bilan kuzatishadi. Ular 1956 yilda birdagiga ikkita davlatda, Polsha va Vengriyada sovetlarga qarshi namoyishlar o‘tkazilganidan so‘ng kommunistik tuzum uzoq yashamasligini va tez orada qulashini aytib chiqishadi.

Polshadagi namoyishlar haqida u yerdagi vaziyatdan yaxshi xabardor bo‘lgan sovet fuqarolarining ayrimlari keyinchalik o‘z xotiralarini gapirib berishgan edi.

Jumladan, taniqli tarixchi, Moskva davlat universitetida uzoq vaqt o‘qituvchilik qilgan, kommunistik tuzum tanqidchisi bo‘lgan Nikolay Obushenkov Poznan voqealari haqida shunday yozgandi:

«1956 yil sentabr oyida birinchi marta Polshada bo‘ldim. O‘sha paytda Poznan voqealari bo‘yicha sud jarayonlari ketayotgandi. Polsha shaharlarini aylanar ekanman, Poznan qo‘zg‘olonchilari haqida dahshatli gaplar eshitdim. Emishki, ular odamlarni tiriklayin yoqqan emish. Boshqa vahshiyliklar qilgan emish. Tabiiyki, bunday gaplar har qanday insonga ta’sir qiladi. Biroz o‘tib ayrim ishlarni ko‘rib, menda bunday vahimali gaplarga nisbatan shubha tug‘ildi. Sudlanuvchilarning aksariyati 3-5 yil qamoq jazosi olgan edi. Agar ular odamlarni tirik yoqishgan bo‘lishsa, nega buncha kam muddatga qamalishyapti?! Keyin bilsam aslida voqealar tamoman boshqacha bo‘lgan ekan. O‘shandayoq bir kun kelib sotsialistik tuzumlar tanazzulga uchrashini taxmin qila boshlaganman».

Poznan namoyishlari paytida talaba bo‘lgan va keyinchalik taniqli dublyaj rejissyori va tarjimon bo‘lib yetishgan Boris Pustinsev hodisalarini shunday eslagandi:

«Biz 1956 yilda Poznandagi namoyishchilarni qizg‘in qo‘llab-quvvatladik. O‘sha yozda Polshada sodir bo‘lgan voqealar men va do‘stlarim uchun turtki va o‘ziga xos burilish nuqtasi bo‘ldi. Biz ham nimadir qilishga urinishimiz kerak deb qaror qildik. O‘shanda yigirma yosh atrofida bo‘lgan biz yoshlarda barchasi oson va tabiiy ko‘rinardi. Harakat qilinsa hamma narsani o‘zgartirish mumkin deb o‘ylardik. Biroq tez orada bizga o‘xshaganlar, ya’ni mamlakatda islohotlar o‘tkazishni xohlovchi yoshlar juda kam ekanini bildik. Sovet fuqarolari o‘zlari to‘qigan yolg‘onga o‘zlari ishonib yurardi. Hatto Stalin qatag‘onlarida azoblangan fuqarolar ham Polshadagi namoyishlar ayovsiz bostirilganini qo‘llab chiqishdi. Poznanda va sal keyinroq Vengriyada sodir bo‘lgan hodisalar shuni ko‘rsatdiki kommunistlarning zo‘ravonlik ustiga qurilgan hokimiyati asrlar bo‘yi davom etmaydi. Tez orada yiqiladi. O‘shanda Polsha va Vengriyadagi qo‘zg‘olonlar kommunizm qal’asining devorlariga yoriq tushirgan edi».

Sovet tarixchisi va kommunistik tuzum tanqidchisi bo‘lgan Lev Krasnopevsev o‘sha paytdagi vaziyatni shunday ta’riflagandi:

«50-yillarning boshlarida ijtimoiy-siyosiy muammolar haqida mustaqil fikr yurita boshlagan Moskvaning yangi shakllangan ziyolilar qatlamiga mansub yoshlardan biri edim. Bizning faolligimiz, ayniqsa, Koreya urushidan keyin ortib ketdi. Bu urush bizga dunyodagi haqiqiy vaziyatni ko‘rsatdi. Ammo 1953 yil Stalin vafotigacha tuzumdan noroziligimiz deyarli yuzaga chiqmadi. Partiyaning XX-s’yezdidan so‘ng (Xrushchyov Stalinni shu s’yezdda qoralangan edi) keyin Polsha va Vengriyadagi vaziyat tobora keskinlashdi. Moskvadagilar vaziyatni biroz yumshatish uchun Polsha va Vengriyada Stalin davrida ishlagan davlat rahbarlarini almashtirishdi. Biroq bu ish ham vaziyatni yumshatmadi. 1956 yil yozda Poznan namoyishlari yuz bergan paytda Polshadagi hodisalar haqida faqat kommunistik tuzum foydasiga tayyorlangan rasmiy ma’lumotlar berildi. Biroq men voqealar aslida qanday yuz berganidan xabardor bo‘lishga, keyingi tahlil qilish uchun imkon qadar ko‘proq ma’lumotga ega bo‘lishga harakat qildim. Poznan namoyishlaridan so‘ng 1956 yilning yozida sovet yoshlarida Polshaga katta qiziqish paydo bo‘ldi».

SSSR parchalangach Polshada Poznan hodisasiga munosabat qanday bo‘ldi?

Polsha 1990 yilgacha SSSR ta’siri ostida bo‘lgani uchun orada o‘tgan 34 yil davomida Poznan qo‘zg‘olonini adolatli o‘rganish masalasi yopiq qoladi.

1991 yilda SSSR parchalanib ketgach, Polshada Poznan qo‘zg‘oloni taftish qilinadi va uning qatnashchilari milliy qahramonlar deb e’lon qilinadi.

Shuningdek, Poznan qo‘zg‘olonini bostirishda jonbozlik ko‘rsatgan armiya qo‘mondonlari, militsiya boshliqlari va boshqalar sotqin nomini olishadi.

Jumladan, Poznan qo‘zg‘oloni vaqtida Polsha mudofaa vaziri bo‘lgan va qo‘zg‘olonni bostirishda asosiy buyruqlarni bergan Rokossovskiyning nomi mamlakatlagi barcha joydan olib tashlanadi. Uning haykallari yiqitiladi. O‘zi esa «SSSRga sadoqat bilan xizmat qilgan sotqin» deb ta’riflanadi.

Bundan tashqari, Polshadagi ko‘plab ko‘chalar va boshqa joylar qayta nomlanadi. Kommunistlar davrida ishlagan davlat arboblari va boshqalarning nomlari o‘rniga Poznan qo‘zg‘olonida qatnashgan shaxslar nomi beriladi.

2006 yilda Polsha parlamenti Poznan qo‘zg‘oloni bostirilgan kunni Milliy xotira kuni deb e’lon qiladi. O‘sha yili Polshada hodisaning 50 yilligi keng nishonlandi.

Hodisa munosabati bilan tashkil etilgan tantanali tadbirga Polsha prezidenti Lex Kachinskiy bilan birga Vengriya prezidenti Laslo Shoyom, taniqli nemis siyosatchisi Xorst Kyoler, Chexiya prezidenti Vatslav Klaus, Slovakiya prezidenti Ivan Gashparovich qatnashadi.

G‘ayrat Yo‘ldosh tayyorladi.