Eksportdagi yashirin muammolar yoxud shveysariyalik importyorni qanday aldashgani haqida

Kun.uz pochtasiga Shveytsariyadan murojaat kelib tushdi. Unda O‘zbekiston dalalarida yetishtirilgan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini Yevropaga import qilishni rejalashtirgan, Shveytsariyada ilk marta O‘zbek savdo uyini ochmoqchi bo‘lgan tadbirkor ayolning boshidan kechirganlari bayon qilingan edi.

Gavhar Vaybel O‘zbekistonda yetishtirilgan anor va qovunga buyurtma bergan, alaloqibatda 10 tonnadan ortiq chiqindiga chiqariladigan mahsulotlar qabul qilib olgan. Kun.uz muxbiri tadbirkor bilan bog‘landi.

«So‘nggi yillarda O‘zbekistonda ro‘y berayotgan ijobiy o‘zgarishlar, islohotlarni kuzatib, 2020 yilda o‘z kompaniyamga asos soldim. O‘zbekiston rivojiga o‘z hissamni qo‘shish istagida o‘zbek tadbirkorlari bilan hamkorlik qilishni maqsad qilgandim», – deydi Gavhar Vaybel.

Uning aytishicha, ulkan rejalar bilan tadbirkorlik faoliyatini boshlagach, O‘zbekistonning Frankfurt shahridagi bosh konsulligi xodimi Nuriddin Mamajonovga bog‘lanib, barcha rejalari bilan o‘rtoqlashgan hamda O‘zbekistondan quruq va ho‘l meva hamda poliz mahsulotlari eksporti bilan shug‘ullanuvchi ishonchli firma topishda yordam berishni so‘ragan.

Konsullik tavsiya etgan korxonalardan biri – Farg‘ona viloyatida ro‘yxatdan o‘tgan «SPACE» MChJ vakili Abdulaziz Rahmonov muzokaralar chog‘ida o‘zini ishonchli va intizomli tadbirkordek tutgan.

«U biz xohlagan barcha mahsulotlar, bergan buyurtmalarimizni o‘z vaqtida yuborib turishga va'da berdi. Shuni alohida qayd etishni istardimki, shu vaqtga qadar Shveytsariyaga O‘zbekistondan qishloq xo‘jaligi mahsulotlari importi yo‘lga qo‘yilmagan edi. Uni ilk bor men yo‘lga qo‘ymoqchi edim. Loyiham mahalliy idoralarda ham qiziqish uyg‘otgandi. Men ruxsat olish uchun ularga murojaat qilganimda, meni olqishlab, biz O‘zbekistonning qanday mamlakat ekanini ko‘p ham bilmaymiz, lekin siz undan import qilmoqchisiz, biz sizga ruxsat beramiz, deyishgandi», – deydi Swiss Controls Weibel firmasi rahbari Gavhar Vaybel.

Tadbirkorning aytishicha, u Shveytsariyada Uzbekistan deb nomlangan savdo ko‘rgazma uyini tashkil etishni rejalashtirgan va unda O‘zbekistonda ishlab chiqariladigan hunarmandchilikdan tortib boshqa ko‘plab turdagi mahsulotlar importi bilan shug‘ullanishni istagan. Bu niyatini amalga oshirish maqsadida yangi qurilgan binodan 200 kv.m maydonni ijaraga olgan.

«Bundan eksportchi Rahmonov ham, O‘zbekiston eksportchilari uyushmasi rahbari janob Umarovning ham xabari bor edi. Biz boshlanishiga o‘zbek qovunlari va anorlarini keltirishga qaror qildik. Chunki Shveytsariyada hech kim O‘zbekistonning tilni yorar qovunlarini tatib ko‘rmagan.

Men dastlabki yuborishda 5 navdagi qovunlardan 2 tonnadan, jami 10 tonna hamda yirik, shirin anorlardan yuborishni iltimos qildim va bir necha marta Shveytsariya sifat talablarini eslatdim. Hamkorim Yevropa talablaridan xabari borligini, Yevropa bu Rossiya yoki Qozog‘iston yoxud Xitoy emasligini aytib, meni ishontirdi va mahsulotlarining suratlarini ko‘rsatdi. Shu bilan birga, oldindan 100 foiz to‘lanishi kerakligini bildirdi», – deya hikoya qiladi Gavhar Vaybel.

Sinov uchun yuborilgan mahsulotlardan ko‘ngli to‘lgach, barchasi ajoyib bo‘lishiga ishongan tadbirkor ayol, garchi «CPT Incoterms 2010» talablari doirasida 2020 yil 16 sentyabrda imzolangan shartnoma summasining 56 foizi oldindan to‘lanishi nazarda tutilgan bo‘lsa-da, to‘lovlarni 21 sentyabrda 100 foiz amalga oshirgan, pul 24 sentyabrda eksportchi hisobiga kelib tushgan.

Shartnomaga muvofiq, eksportchi mahsulotlarni 10 kun ichida yuborishi lozim bo‘lgani holda, 1 oydan ortiq vaqt o‘tgach yuborilgan. Bundan tashqari, namuna uchun yuborilgan qovun navlari emas, aksincha boshqa navdagi qovunlar jo‘natilgan, anorlar qadoqlanishi ham talab darajasida bo‘lmagan.

«U 3–4 kunda mahsulotlarni yuborishini, 1 hafta ichida menga yetib kelishini aytdi. Loyihani muvaffaqiyatli boshlab olsak, har hafta kamida 100 tonna mahsulot xarid qilishni, yil oxiriga borib mahsulotlar aylanmasini 5 mln dollarga chiqarishni rejalashtirgandik. Abdulaziz Rahmonov bundan xabardor edi. Biz pulni yuz foiz to‘ladik, sentabr oyi ham tugadi, biroq yukdan darak yo‘q edi.

Hamkorimiz Rahmonov yomg‘ir yog‘ayotgani, yomg‘irlar to‘xtashi va mahsulotlar qurishi bilan barchasini yuborishini aytdi. 12 oktyabrda men yana aloqaga chiqib, Yevropada qovun mavsumi poyoniga yetganini aytdim. U 15 oktyabrda bizga mahsulotlarning hujjatlarini yubordi. Ya'ni buyurtmamiz bir oydan keyin O‘zbekiston chegarasini tark etmoqda. «SPACE» MChJ mahsulotni yetkazib berish muddatini buzgani aniq edi, shunga qaramay, biz mahsulotning yetib kelishi va uni qabul qilib olib, vaqtida sotishni o‘ylay boshladik», – deydi importyor.

Mahsulotni yuklab olgan mashina Lyuksemburgga kirib, so‘ngra Shveytsariyaga borishidan tadbirkor 20 oktyabrda xabar topgan. 28 oktyabrda mahsulot Shveytsariya chegarasiga yetib kelgan.

«28 oktabr kuni, salkam oy oxirida bizning uzoq kutilgan yuklarimiz yetib keldi. Biz mashinani ochib, qo‘rqinchli filmlardagi holatga duch keldik, deyish mumkin. Dushmanimga ham buni ravo ko‘ra olmas edim. Qovunlarning navlari shartnomada ko‘rsatilganidek emas edi. Bizga ko‘rsatilgan qovun rasmlari bilan bizga yetib kelganlar farqli edi. Barchasi mog‘orlagan, irigan-chirigan edi.

Biz darhol eksportchiga aloqaga chiqdik va bunday mahsulotni qabul qila olmasligimizni, qaytarib yuborishimizni aytdik. Chunki u shartnomaga umuman nomuvofiq edi.

Navlari boshqa, bizga eng shirin qovun navlarining har biridan 2 tonnadan 5 xil qovun yuborilishi kerak edi. Yetkazib berish muddatiga amal qilinmadi. Bizga 8 tonna biz bilmagan, qandaydir qishki qovun yuborgan. U bizga qovunlarni 2–3 oy saqlasangiz yetiladi, degan gapni aytdi.

Biz qovun bilan bo‘lib, anorni kechroq ochib ko‘rdik. Ular balandligi 7,5 sm keladigan yog‘och qutilarga joylangan edi. Plyonka paketchalarga o‘ralgan anorlar o‘lchami esa turlicha bo‘lib, 5 sm.dan 12 sm.gacha kelardi va aksari ezilib, o‘z sokiga biqib yotardi.

Biz unga bunday mahsulotni qabul qila olmasligimizni aytdik, rasmlarni yubordik. U olib qolishimizni iltimos qilib, barcha yetkazilgan moddiy zararlarni qoplab berishini aytib ishontirdi va kafolat xati ham yozib berdi. Aks holda u O‘zbekiston bojxonasi va transport kompaniyasi bilan muammolarga duch kelishi mumkin edi. Shundan so‘ng, biz unga yana bir marta ishonib, mahsulotlarni tushirib oldik, biroq transport kompaniyasiga mahsulotlarni utilizatsiya qilish uchun tushirib qoldirganimizni qayd qilganmiz», – deydi shveysariyalik tadbirkor.

Uning aytishicha, ish bitgach, «SPACE» MChJ vakili Abdulaziz Rahmonov (firma o‘g‘li To‘ychiboyev A.A. nomiga ochilgan) bir tiyin to‘lamasligini SMS orqali bildirib, istasa sudga murojaat qilishi mumkinligini bildirgan. Shundan buyon o‘zaro tortishuv davom etib kelmoqda.

Swiss Controls Weibel utilizatsiya uchun 2200 dollar, bojxona to‘lovlariga 1111 dollar to‘lagan.

Gavhar Vaybelning so‘zlariga ko‘ra, Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi uning 2020 yil 30 oktyabrda yo‘llagan xatiga 2 oy o‘tib, 2020 yil 29 dekabrda javob bergan.

Bundan tashqari, «SPACE» MChJ bilan qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetkazib berish bo‘yicha 3 760 dollar miqdorida shartnoma imzolagan Lyuksemburgdagi yana bir bir firma (nomi tahririyatga ma'lum, tadbirkor iltimosiga binoan e'lon qilinmayapti) advokati Sardor Ismoilov bilan ham uchrashdik.

Xorijiy firmaning O‘zbekistondagi advokati ham yuqoridagi muammolarni tasdiqlar ekan, Lyuksemburgdagi tadbirkorlik sub'yekti yaroqsiz qovun va anorlar utilizatsiyasi uchun 5 ming dollarga yaqin mablag‘ sarflanganini bildirdi.

Kun.uz muxbiri ushbu masala yuzasidan O‘zbekistonning Frankfurt shahridagi bosh konsuli Nuriddin Mamajonov, O‘zbekistonning Belgiyadagi bosh konsulligi xodimi Ulug‘bek A'zamov, «SPACE» MChJ va Top Cherry firmalari vakili Abdulaziz Rahmonov, Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi boshqarma boshlig‘i Shahzod Qurbonov, Lyuksemburgdagi o‘zbek tadbirkori D.U. hamda Farg‘ona viloyati IIBning shikoyatchi arizasi bilan shug‘ullangan xodimlari bilan ham bog‘landi.

Konsulliklar vakillaridan xorijlik importyorlarga o‘zbekistonlik eksportchilar ro‘yxati qanday qilib berilishi xususida so‘radik. Ma'lum bo‘lishicha, o‘zbek eksportchilari ro‘yxati Tashqi ishlar vazirligi tomonidan taqdim etiladi. Tashqi ishlar vazirligiga ro‘yxatni viloyatlar hokimliklarida shakllantirilgan ro‘yxat asosida Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi taqdim etadi.

Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligining mazkur muammoni muzokaralar yo‘li bilan hal etishda yordam berish maqsadida onlayn muloqot ham tashkil etgan boshqarma boshlig‘i Shahzod Qurbonov Kun.uz muxbiri savollarini javobsiz qoldirdi. Unga telefon orqali bog‘lanishlarimiz samara bermadi.

Abdulaziz Rahmonov esa, Yevropaga ham eksport qilib kelganmisiz, degan savolimizga Germaniya va Niderlandiyaga eksport qilganini aytarkan, hujjatlardan nusxa bera olmasligini, chunki firma siri ekanini ta'kidladi. Bundan tashqari, u barchasiga sud oydinlik kiritishini aytib, bir necha bor zararlarni qoplab berish haqida bergan kafolat xatlariga aniq izoh bermadi.

Shu o‘rinda ikki tomon ham ko‘p urg‘u berayotgan shartnomaga e'tibor qaratsak. Ikki tadbirkor o‘rtasidagi eksport shartnomasi «CPT Incoterms 2010» shartlari asosida tuzilgan.

CPT qisqartmasi – inglizcha Carriage Paid To so‘zlarini anglatib, xalqaro savdo iborasidir. Bunda sotuvchi (bizning holatda «SPACE» MChJ) mahsulotlarni tashuvchiga yoki belgilangan shaxsga (bizning holatda, transport kompaniyasi hamda ikki tadbirkorga) o‘z hisobidan yetkazib beradi. Sotuvchi mahsulotlarga yetishi mumkin bo‘lgan zararlar yoki yo‘qotishlar bilan bog‘liq barcha ehtimollarni inobatga oladi va mas'ul bo‘ladi.

CPT me'yorlarida bir jihat alohida qayd etilganki, mahsulotlarga yetkazilgan zarar yoki yo‘qotishlar ehtimoliga oid mas'uliyat, mahsulot belgilangan tomonga topshirilishi bilanoq ikkinchi tomon zimmasiga o‘tadi. Bunda sotuvchida mahsulotlarni sug‘urtalash majburiyati bo‘lmaydi.

Shveytsariyalik tadbirkor esa, o‘z navbatida, mahsulotlar CIP shartlari (Carriage and Insurance Paid To – mahsulotlarni sug‘urta va transport xarajatlari qoplangan holda yetkazib berish) asosida yetkazib berilishi kerakligini, shartnomada belgilangan muddatlarga amal qilinmaganini, kelishilgan navlar yuborilmagani va qadoqlash qoidalariga rioya qilinmaganini da'vo qilmoqda. Shuningdek, barcha xarajatlar, shu jumladan utilizatsiya uchun sarflangan mablag‘larni qoplashni talab qilmoqda.

Albatta, bular ikki xo‘jalik yurituvchi sub'yekt o‘rtasidagi munosabatlar bo‘lishi mumkin. Biroq bugungi kunda O‘zbekistondan eksport qilinayotgan mahsulotlar ishonchligini oshirishda ularni jahon standartlariga mos holda yetkazib berishni, hamkorga zarar yetkazmaslik choralarini jiddiy joriy qilishni talab qiladi.

Yuqorida tilga olganimiz Yevropa Ittifoqi GSP+ dasturi doirasida imtiyoz olishga urinayotgan ekanmiz, bu yanada muhim ahamiyat kasb etadi.

Xullas, bugungi kunda mazkur ish iqtisodiy sudda ko‘rib chiqilmoqda. Sud qaror qabul qilganidan so‘ng bu mavzuga yana qaytamiz.

Tolib Rahmatov