Бир йил муқаддам «Вагнер» ХҲК асосчиси Евгений Пригожин у ва унинг ёлланма жангчилари Россия ҳарбий раҳбариятини алмаштириш учун Москва томон «адолат марши»ни бошлаганликлари ҳақида эълон қилишганди. 24 июн куни эрта тонгда вагнерчилар амалда Ростов шаҳрини тўлиқ эгаллаганди. Лекин ўша кечадаёқ исён тўхтаганди. Бундан кўп вақт ўтмасдан Пригожиннинг империяси мавжудлигини йўқотди, унинг ўзи эса ўша ёзда Твер областида сирли авиаҳалокат оқибатида ҳалок бўлди.
Ўтган 12 ой ичида бу воқеанинг бошқа иштирокчилари ҳаёти ҳам жиддий даражада ўзгарди. BBC улар билан нималар бўлгани ҳамда улар ҳозирда қандай яшаётганини ҳикоя қилади.
Евгений Пригожин
Россиянинг Украинага босқинининг илк йили даовмида «Вагнер» хусусий ҳарбий компанияси асосчиси Евгений Пригожин соядаги сирли кардиналдан урушнинг энг таниқли юзларидан бирига айланди. Унинг ишлари аъло даражада кетаётгандек эди: давлат унинг ҳарбий муваффақиятлардаги ролини очиқчасига тан олган ва унга қамоқхоналарда маҳбусларни урушга ёллашга рухсат берганди.
«Вагнер» энг самарали бўлинма репутациясига эга бўлди. Аммо Пригожиннинг ҳарбий раҳбарият манзилига йўлланган танқидлари Мудофаа вазирлиги ҳамда Бош штаб билан кенг кўламли можарога айланиб кетди. Пригожин идора раҳбарлари Сергей Шойгу ва Валерий Герасимовни Бахмутни штурм қилаётган вагнерчиларга (ёлланма жангчилар якунда шаҳарни харобага айлантирди) онгли равишда ўқ-дори бермасликда айблади.
Пригожин бу курашда ютқазди. Аввалига уни маҳбусларни урушга ёллаш имкониятидан маҳрум этишди. Кейин эса «Вагнер»нинг барча ёлланма жангчилари давлат назорати остига ўтиши лозимлиги тўғрисида огоҳлантиришди.
Кейин эса вазият жадаллик билан ривожланиб борди — Пригожин ва-банкка қўл урди. 23 июн куни кечқурун у ҳарбий раҳбариятни «Вагнер» лагерига зарба беришда айблади (чиндан ҳам шундай бўлганига ишончли далил келтирилмаган). Кейин эса ёлланма жангчилари билан Ростов области марказида Жанубий ҳарбий округ штабини эгаллаб олиб, «Москва томон адолат марши» уюштирди. Бу жараёнда ўн беш нафар россиялик ҳарбий ҳалок бўлди.
Расмий версияга кўра, исён беларуслик Александр Лукашенко воситачилигидаги музокаралар орқали якунланган. ФСБ томонидан ҳарбий исён бўйича очилган жиноий иш ёпилган. Пригожин ёлланма жангчиларини олиб Беларусга кетади. Бир неча кун ўтиб «Вагнер» командирлари унинг бошчилигида Россия президенти Владимир Путин билан учрашади (учрашувда нима ҳақда гап кетгани тўғрисида ошкор этилмаган).
Исёндан роппа-роса икки ой ўтганида Евгений Пригожин Твер области ҳудудида сирли авиаҳалокат оқибатида ҳалок бўлади. Текширув натижалари ҳалига қадар очиқланмаган. Ҳодиса тафсилотлари фақат Владимир Путиннинг сўзлари орқали маълум. Ўтган йил кузида у самолёт бортида гўёки граната портлагани ҳақида гапирган, шунингдек ҳалок бўлган йўловчиларни алкогол ёки гиёҳвандлик моддалари таъсирида бўлмаганига текшириш кераклигига ишора қилганди.
Путиннинг версиясига ҳаммаям ишонмаган — масалан, WSJ ўз манбасига асосланиб, Пригожин Хавфсизлик кенгашининг ўша вақтдаги бош котиби Николай Патрушевнинг шахсан топшириғи бўйича ўлдирилганини ёзганди. Газетанинг қайд этишича, Путин бунга эътироз билдирмаган. Кремлдагилар эса бу мақолани «сариқ нашр ғийбати» деб атаган.
Пригожиннинг империяси бир йил ичида амалда парчаланиб кетди. Эндиликда бизнесменни деярли эслашмайди — сўнгги марта унинг туғилган кунида қабрига ёдгорлик ўрнатилгани ҳақида ёзишди.
Дмитрий Уткин
Дмитрий Уткин сўнгги 10 йилликда Пригожинга энг яқин одамлардан бири бўлган. Қачонлардир у Россия махсус топшириқли бўлинмаси офицери эди, аммо кейин ёлланма жангчи сифатида ҳарбий ҳаракатларда қатнаша бошлайди. Уткин очиқчасига неонацистик қарашлар тарафдори бўлган. Журналистлар унинг СС рамзи акс этган татуировкаси билан фотосини эълон қилишган. Уткин чақирув белгиси сифатида Адолф Ҳитлернинг севимли композитори Рихард Вагнернинг фамилиясини танлаган — якунда бу Пригожиннинг хусусий ҳарбий компаниясига ном бўлиб қолади. Ва бу унга Россия Қаҳрамони сифатида тақдирланишига халал бермайди.
2014 ва 2015 йилларда Уткин Украина жануби-шарқида жанг қилган. Кейин, энди «Вагнер» командири сифатида Сурия, Ливия, Марказий Африка Республикасидаги ёлланма жангчиларга бошчилик қилган.
Пригожиндан фарқли ўлароқ, Уткин ҳаётининг сўнгги йилида ҳам сояда қолишни афзал кўради. У ўзининг кам сонли мурожаатларидан сўнггисини «Вагнер»нинг Чеченистон раҳбарияти билан можароси авжига чиққанида беради. У Магомед Даудовнинг ҳамлаларига жавоб қайтарганди — ўшанда Чеченистон парламенти спикери бўлган Даудов Пригожинга «эркакча» гаплашиб олишни таклиф қилганди. Уткин рақибларга ўзи икки чечен урушида ҳам иштирок этганини эслатиб қўйганди. Чеченистон раҳбариятининг ҳозирги вакилларидан кўпчилиги ўшанда федерал марказга қарши жанг қилган.
2023 йил 23 августида Уткин Пригожин билан бирга Твер областидаги авиаҳалокат қурбони бўлади.
Сергей Шойгу
Сергей Шойгу — сўнгги 25 йилликда Путин ҳокимияти тизимидаги энг муҳим амалдорлардан бири. 2023 йил июнида у 10 йилдан буён мудофаа вазири лавозимида ишлаб келаётганди (замонавий Россия тарихидаги рекорд). Шойгу доимий равишда сўровларда россияликларнинг катта ишончига эга бўлган амалдорлар қаторида бўлиб келган. У хизматдан ташқари ҳам Владимир Путин билан кўп вақтни бирга ўтказган — биргаликда таътилда.
2023 йил баҳори ва ёз фасли боши мудофаа вазири учун қийин дамлар эди. Украинага босқин режа бўйича кетмаётган, жамоатчилик майдонида эса кучли рақобатчи — соядан чиқиб келган Евгений Пригожин пайдо бўлганди. «Вагнер» асосчиси Россия армиясининг Харкив ва Херсон областларидаги йирик мағлубиятларида очиқчасига Шойгуни айблайди. Бу муваффақиятсизликлар фонида хусусий ҳарбий компания ютуқларга эришганди.
Шу билан бир вақтда, Пригожинда армияда бўлмаган имкониятлар мавжуд эди — Россия қамоқхоналаридан сафарбар қилиш мумкин бўлган маҳбуслар захираси. Бир неча ой давомида зимдан давом этган қарама-қаршилик очиқ можарога айланиб кетди. «Вагнер» раҳбари Шойгуни лаёқатсизликда ва «Вагнер»га қарши ҳаракатлар содир этишда айблайди. Айблов ҳақоратларга ўтади, жумладан мудофаа вазири оила аъзолари ҳақорат қилинади.
Бу можародан Шойгу ғолиб сифатида чиқади. 2023 йил мартида маҳбусларни урушга ёллаш имконияти мудофаа вазирлигига ўтказилади. Бу вақтга келиб Пригожин асосий кузир — Владимир Путин билан тўғридан тўғри алоқага чиқиш имкониятидан маҳрум этилганди. Май ойи охирида эса «Вагнер» фронт чизиғидан олиб чиқилади — шундан кўп вақт ўтмай Пригожин ўз исёнини бошлайди.
Бу исён Шойгунинг карьерасига таъсир кўрсатмайдигандек эди. Ўшанда Россия армиясининг мунтазам қисмлари исёнга қўшилмаганди. Аммо Украина урушидаги муваффақиятсизлик барибир унинг позициясига таъсир кўрсатади.
2024 йил майида, Путиннинг инаугурациясидан кейин, Шойгу мудофаа вазири лавозимидан озод этилади, вазирликнинг ўзида эса тозалаш ишлари бошланади. Шойгунинг ўринбосари Тимур Иванов Шойгу истеъфога чиқарилишидан олдин коррупцияда айбланиб, ҳибс қилинади. Россиялик генераллардан яна бир нечаси порахўрликда айбланади, яна бир қанчаси вазирликдан кетказилади.
Иқтисодий блок вакили бўлган Андрей Белоусов вазирликнинг янги раҳбарига айланади — бу Кремл Сергей Шойгу армияни бошқаришидан норози бўлганидан далолат эди.
Ҳозирда Шойгу Хавфсизлик кенгаши котиби лавозимини эгаллаган — у бу лавозимда Путинга энг яқин бўлган амалдорлардан яна бири, 72 ёшли Николай Патрушевни алмаштирган. Шойгунинг барча яқин кишилари мудофаа вазирлигидан бўшатилган.
Валерий Герасимов
Валерий Герасимов — ўтган йилги воқеаларнинг бугунги кунга келиб ҳам ўз позициясини сақлаб қолган кам сонли иштирокчиларидан биридир. Герасимов 2012 йилдан буён Россия бош штабини бошқариб келади. 2022 йил декабридан буён у Россиянинг Украинадаги қўшинлари гуруҳини бошқаради.
Айнан Герасимов 2023 йил қиши ва баҳорида Пригожиннинг танқидларининг асосий объектига айланганди. Аввалига ижтимоий тармоқда вагнерчилар Герасимовни ҳақоратлаётгани акс этган ролик пайдо бўлганди. Кейин тадбиркорнинг ўзи ҳам очиқчасига шу ишни қила бошлади. «Вагнер» раҳбари генерални гўёки ёлланма жангчиларга ўқ-дори бермасликка шахсан топшириқ берганини айтиб, уни очиқчасига сўкди.
Герасимов Пригожиннинг исёни юзасидан муносабат билдирмаган. Исёндан кейин у маълум вақтгача жамоатчилик назаридан четда туради. Аммо кейинроқ яна кўриниш беради ва олдингидек Россия бош штабини бошқаришда давом этади.
Владимир Алексеев
Бош штаб бош бошқармаси раҳбарининг биринчи ўринбосари, генерал Владимир Алексеев, кейинроқ маълум бўлишича, Пригожиннинг асосий рақибларидан бири эди. 2023 йил майида у янги хусусий ҳарбий компания тузиш устида фаол иш олиб боради, Россия ҳукумати режасига кўра, бу «Редут» хусусий ҳарбий компанияси «Вагнер» ва Пригожинга муқобил бўлиши керак эди.
Рақобатчи компания ташкил этилиши Пригожинни ғазаблантиради — ресурслар учун кураш давомида у бир неча бор «Вагнер»га муқобил бўлган бўлган тузилмаларни танқид қилиб, уларни самарасизликда айблаганди.
Исён кунида генерал Алексеев Пригожинга видеомурожаат ёзади ва уни колонналарни тўхтатишга ҳамда «мамлакатга ва президентга ортдан пичоқ урмаслик»ка чақиради. Бир неча соатдан кейин эса Пригожин Ростов-Дондаги Жанубий ҳарбий округга келиб, унга ва яна бир генерал, мудофаа вазири ўринбосари Юнус-Бек Евкуровга танбеҳ беради. Тадбиркор ушбу ҳарбий бошлиқлар билан суҳбати акс этган видеони жойлаштиради. Улар музокаралар учун келган, аммо асирлар каби ўтирганди — «Вагнер»нинг қуролланган жангчилари ҳамда елкасига автомат осган Пригожин қуршовида.
Генералларга мурожаат қиларкан, Пригожин Герасимов ва Шойгуни топширишни талаб қилади. «Ўзинг бориб ол», — дея кулиб гапирганди Алексеев ўшанда.
Бу эпизод, афтидан Алексеевнинг карьерасига таъсир кўрсатмаган. Бундан ташқари, 2023 йил давомида «Вагнер»га муқобил сифатида ташкил этилган «Редут» мудофаа вазирлигининг асосий рекрутинг лойиҳасига айланади. Суриштирувларда аниқланишича, Алексеев унинг бош куратори. Кўплаб вагнерчилар якунда айнан ушбу тузилма бўлинмаларига ўтишган.
Андрей Трошев
Пригожин қулаганидан кейин унинг сафдоши, Андрей «Седой» Трошев «Редут»нинг норасмий раҳбарига айланган. «Вагнер»да у штаб бошлиғи лавозимида эди. Трошев «Вагнер»нинг Молкинодаги лагери, таъминот масалалари ва хусусий ҳарбий компаниядаги кадрлар хизматига қарарди.
Моҳиятан, «Седой» компанияда Уткин билан биргаликда икки раҳбардан бири саналарди, у ҳам Россия Қаҳрамони унвонини олган. Исён вақтида у кўриниш бермаган.
Пригожин ҳалокатга учраганидан кейин унга яқин каналлар «Седой» компанияда катта таъсирга эга бўлмаганини ёзишди.
Сентябр ойида россиялик ҳарбий мухбир ва пропагандачи Александр Сладков Трошевни Афғонистон, Чеченистон ва Суриядаги урушлар фахрийси, «Редут» раҳбари деб атайди. Дмитрий Песков эса Трошевнинг мудофаа вазирлигида расмий лавозими борлигини айтади — аммо бу айнан қандай лавозим эканига аниқлик киритмайди.
Трошевнинг ўзи Владимир Путин билан учрашган, президент унга Украинадаги уруш учун «кўнгилли бўлинма» тузиш топшириғини берган.
Шундан буён Трошев ҳақида амалда ҳеч қандай хабар йўқ.
Сергей Суровикин
Матбуот «генерал Армагеддон» деб аташни хуш кўрадиган генерал Сергей Суровикин — Россиянинг Украинага босқини давомида энг кўп муҳокама қилинган фигуралардан бири. Маълум вақт давомида Суровикин Россиянинг Украинадаги қўшинлари гуруҳига раҳбарлик қилган, аммо бир неча ой ўтиб бу лавозимдан олинган. Ўшандаёқ улар Пригожин билан иттифоқчилар экани аён бўлганди.
Герасимов ва Шойгудан шикоят қиларкан, «Вагнер» раҳбари бир неча марта Суровикин раҳбарлиги даврида ёлланма жангчиларда таъминот бўйича муаммо бўлмаганини айтганди. Пригожиннинг исёнидан кейин «Досье» маркази журналистлари генерал бир неча йил давомида «Вагнер» ХҲКнинг «фахрий аъзоси» бўлганини аниқлашди. Уларнинг яқин ҳамкорлиги 2010-йил ўрталарида, Суриядаги уруш даврида бошланганди.
Май ойи бошида Пригожин кучишлатарларга ултиматум қўяди: улар ёки «Вагнер»га снарядлар беради, ёки у жангчиларни Бахмут атрофидан олиб кетади. Пригожин ўз таҳдидини амалга оширмайди, аммо бир неча кун ўтганидан кейин Суровикинни вазирликнинг «Вагнер» билан алоқаларини йўлга қўйиш учун масъул этиб тайинлашганини айтади.
Суровикин бу ишни уддалай олмади. Можаро исён даражасига ўсиб борди. Исён куни Пригожин Суровикиннинг жангчиларини тўхтатишга чақириқларини эътиборсиз қолдирди. Исёндан кейин эса Суровикин омма кўзидан ғойиб бўлиб қолди ва Ҳаво-космик кучлари бош қўмондони лавозимидан айрилди. Россиядаги ва ғарбдаги нашрларда Суровикин гўёки исёнга тайёргарлик кўрилаётганидан хабардор бўлгани ва шу туфайли маълум вақт давомида тергов изоляторида ёки уй қамоғида сақлангани ҳақида ёзишди (чиндан ҳам шундай бўлгани ёки йўқлиги охиригача аниқ эмас).
Бир неча ойдан кейин Суровикинни Жазоирда учратишади. «Коммерсант»нинг ёзишича, генерал у ерга мудофаа вазирлиги делегацияси билан борган. Нашр манбаси бу сафарни «мамлакат ҳарбий-сиёсий раҳбарияти ташқи сиёсат олиб боришда шарқий йўналишга катта аҳамият бераётгани», Россия ҳукуматида ҳамон Суровикинга ишонч юқори экани билан боғлади.
Ҳозиргача генерал бирор янги лавозимга тайинлангани ҳақида маълум қилинмаган, лекин ҳарбийлашган телеграм-каналларда вақти-вақти билан Суровикиннинг Африкада тушган янги фотосуратлари чиқиб туради — у анча озган ва соқол ўстирган.
Юнус-Бек Евкуров
Юнус-Бек Евкуров — Россия сиёсатидаги муҳим фигура. У Ингушетиянинг собиқ президенти, суиқасдлардан омон чиққан ва узоқ йиллик ҳарбий фаолиятга эга шахс. 2019 йилдан буён Евкуров мудофаа вазири ўринбосари лавозимида ишлаб келмоқда.
Исён куни у Пригожин Жанубий ҳарбий округнинг Ростов-Дондаги штабида қўлга олганлар орасида эди. Бу воқеа унинг фаолиятига таъсир кўрсатмади. Қолаверса, Пригожиннинг империияси парчаланиб, у ҳалок бўлгач, бизнесменнинг собиқ мероси — айнан айтилса, Ливия ва Сурия Евкуров назоратига ўтди.
Тадқиқотчи журналист Андрей Захаровга кўра, исёндан кейин Евкуров шахсан Сурия ва Ливияга бориб, ушбу мамлакатлар раҳбарларини Пригожиннинг ёлланма жангчиларини Россия мудофаа вазирлиги тузилмаларига алмаштиришга кўндирган.
Якунда Африкада «Вагнер» ўрнига Россия мудофаа вазирлигига алоқдор бўлган «Африка корпуси» келган. Россия нашрлари унинг норасмий раҳбари айнан Евкуров эканини ёзишган.
Александр Лукашенко
2020 йилги президентлик сайловлари арафасида Минск яқинида «Белорусочка» санаториясида вагнерчилар гуруҳи аъзолари қўлга олиниши билан боғлиқ ғалати воқеа содир бўлганди. ОАВ украин махсус хизматларининг амалиёти чиппакка чиқарилгани ҳақида ёзган. Улар гўёки Минскдан Истанбулга учадиган, ёлланма жангчилар ўтирган самолётни Украинага қўндиришни режалаштирганди. Украина президенти Володимир Зеленский Киевнинг бундай режалари бўлганини рад этган.
Александр Лукашенко украиналик журналист Дмитрий Гордонга берган интервюсида ўша воқеа бўйича айтиб ўтган. У кутилмаганда Евгений Пригожин билан 1990-йиллар охиридан буён танишлигини айтади.
Улар қанчалик яқин бўлганини ҳозирда айтиш қийин, аммо исён кунида айнан Лукашенко Кремл ва хусусий ҳарбий компания раҳбари ўртасида расман воситачилик қилишга қарор қилганди. Ўзининг айтишича, у Владимир Путинни Пригожинни тинчлантира олишига ва унинг Москва томон маршини тўхтатишига ишонтирган.
Жамоатчилик учун Лукашенко ушбу можароли вазиятни ҳал қилишга муваффақ бўлган шахсга айланади, исёндан кейин эса «Вагнер» Беларусга кўчиб ўтиши, бу ерда маҳаллий қуролли кучлар учун машғулотлар ўтказиш билан шуғулланиши эълон қилинади.
Могилев областининг Осиповичи шаҳри яқинида тез орада чиндан ҳам кенг кўламли дала лагери қурилиши бошланади, бу ерга Пригожиннинг ёлланма жангчиларини жойлаштириш кўзда тутилганди. Твер области устида рўй берган авиаҳалокатдан кейин эса бу лойиҳа долзарблигини йўқотади. Лукашенко эса Пригожин учун ҳеч қандай хавфсизлик кафолати бермагани ва амалда бунга қодир бўлмаганини айтади.
Алексей Дюмин
Ростов-Дон эгаллангач, колонна «Дон» трассаси бўйлаб Москва томон ҳаракатланади. Вагнерчилар Воронеж областида ҳаракатланганига ишончли далиллар бор, уларнинг йўлидаги кейинги регион эса пойтахт области билан орадаги Тула области эди, ўша вақтда бу ҳудудни Владимир Путиннинг собиқ тансоқчиси Алексей Дюмин бошқарарди (ўтмишда уни президентнинг эҳтимолий вориси сифатида ҳам кўришган).
Агар Александр Лукашенко можарони ҳал қилишдаги роли ҳақида ўзи очиқча гапириб берган бўлса, Дюминнинг исён тўхтатилишидаги роли охиригача очиқланмаган. Тула губернатори Пригожин билан яқиндан дўст бўлишган, The Insider нашри ёзишича, уларнинг умумий бизнес манфаатлари ҳам бор эди. Хусусий ҳарбий компания раҳбари Сергея Шойгуни очиқча танқид қилаётганида, кўпчилик айнан Дюминни бўлғуси мудофаа вазири сифатида кўраётганди.
Исён куни Россия регионлари раҳбарлари бирин-кетин Владимир Путинни қўллаб-қувватлаши ҳақида бир хилда роликлар чиқара бошлайди, аммо Дюмин ҳеч қаерда кўриниш бермайди. Телеграм-каналларда бу вақтда губернатор можарони ҳал қилиш учун Пригожин билан музокара ўтказгани ҳақида хабарлар тарқалган (Тула расмийлари буни рад этишган).
Августда, Твер области осмонидаги авиаҳалокатдан кейин эса губернатор шундай дейди: «Евгений Пригожинни мен ҳақиқий ватанпарвар, қатъиятли ва қўрқув билмас одам сифатида биларди. У мамлакат учун жуда кўп иш қилди ва Ватан уни унутмайди». Бундан икки ой олдин Владимир Путин Пригожинни хоин деб атаганидан келиб чиқилса, Дюминнинг чиқиши катта жасурлик эди.
Шунга қарамай, бу чиқиш унинг кейинги фаолиятига таъсир кўрсатмади. 2024 йил майида Владимир Путиннинг инаугурациясидан кейин у Тулани тарк этди ва Россия президенти ёрдамчиси ва Давлат кенгаши котиби лавозимига ўтказилди.
