«Бу бизнинг Трамп». Қирғизистон Садир Жапаровни сайлади ва унга кенг ваколатлар берди

Якшанба куни қирғизистонлик сайловчилар референдумда бошқарувнинг президентлик шакли учун ҳам овоз беришди - бу вариантни сайловда қатнашганларнинг 81 фоизи қўллаб-қувватлашган.

Намойишлар вақтида ўз тарафдорлари томонидан колониядан озод қилинган Жапаров (у давлат мулозимини гаровга олиш иши бўйича ишда айбланиб 11,5 йилга қамалган) кутилмаганда аввалига намойишлар етакчисига айланди, кейин бош вазир ва президент вазифасини бажарувчи бўлди.

Таҳлилчилар у сайловларда ғалаба қозонишига шубҳа қилишмаётганди, сўровномалар Жапаров яққол фаворит эканини кўрсатган, унинг яқин тарафдорлари амалдаги ҳукуматда муҳим лавозимларни эгаллашганди.

Вашингтондаги миллий мудофаа университети таҳлилчиси, профессор Эрика Маратнинг фикрича, 10 январ кунги сайловларни легитим деб аташ қийин, бундан ташқари, сайловларни ўтказиш тўғрисида қарор қабул қилинганидан бери атиги икки ой ўтган.

«Бу муддатидан олдинги сайловлар бўлгани ва сайловларнинг тайинланиши процессуал жиҳатдан Конституция ёки қонунларга тўғри келмаслигини ҳисобга олсак, буни шунчаки Жапаров ва унинг тарафдорлари томонидан унинг президентлигини қонунийлаштиришга бўлган уринишнинг давоми дейиш мумкин», деб ҳисоблайди у.

Жапаров - қирғизларнинг Трампими?
Жапаровнинг машҳурлашиши ва бирданига ҳокимият тепасига келиши (у қамоқдан чиқишидан беш кун ўтиб бош вазир курсисини эгаллади) кўпчилик учун сюрприз бўлди, аммо унинг жамоасидагилар учун эмас.

Тарафдорлари Жапаровни кўп адолатсизликларни бошдан кечирган сиёсатчи сифатида гавдалантиришди. Қамоқда ўтган уч йил мобайнида Жапаров чиндан ҳам жиддий синовларга дуч келди: аввалига уни муваффақиятсиз чиққан суиқасддан кейин қонга беланган ҳолда топишди, кейин у қамоқдалигида отаси, онаси ва ўғли вафот этди.

Бундан ташқари, тарафдорлари у мамлакатдаги йирик «Қумтор» олтин конини миллийлаштириш талабини қўйгани учун сиёсий таъқибга учраганини таъкидлашади. Қамоқхонадан йўллаган видеомурожаатларида у кескин мавзуларда гапирар ва амалдаги ҳукуматни очиқчасига танқид қиларди. Натижада, унинг ҳукумат томонидан эзилган жафокаш қиёфаси янада мустаҳкамланди.

«Бирин-кетин хатоларга йўл қўйган президент ва ҳукумат билан таққосланганда қамоқ камераси унинг учун ўзига хос капсула вазифасини ўтади ва бу вазиятда у ютуқли позицияда эди», дея қайд этади сиёсий шарҳловчи Азим Азимов.

У ҳам бошқа экспертлар каби, Жапаровнинг муваффақияти феноменини фақат Қирғизистон учун хос бўлган ҳолат эмас, балки ҳокимият институтларидан ҳафсаласи пир бўлган сайловчилар томонидан кутилмаган танлов амалга оширилаётган, бутун дунёда кузатилаётган тренд деб ҳисоблайди.

«Кимлардир ҳокимиятнинг барча институтлари муваффақиятсизликка учради деб тахмин қилади, президент бўлиш эса қийин бўлмай қолди. Буни исталган одам қилиши мумкин, масалан, комик ёки ток-шоу бошловчиси ёки маҳбус. Асосийси, яхши йигит бўлсин», - дея изоҳлайди Азимов.

Илғор доираларда Жапаровни АҚШнинг лавозимдан кетаётган президенти Дональд Трамп билан таққослашмоқда, айниқса ўтган ҳафтада унинг тарафдорлари Капитолийни қамал қилишидан кейин. Профессор Эрика Марат ҳам бу ҳодисалар ўртасидаги ўхшашликларни келтирган.

«Бир неча кун муқаддам АҚШда Капитолийни қўлга олишга уриниш содир бўлди, буни популистлар ва автократлар аҳолининг қашшоқ ва кам таълим кўрган қатламига мансуб бўлган тарафдорларини манипуляция қилиш орқали ҳар қандай йўл билан ҳокимиятни сақлаб қолишга уринишининг яққол мисоли сифатида кўриш мумкин. АҚШда улар ҳибсга олиниши ва қонун бўйича жазоланиши, Қирғизистонда эса бутунлай бошқа сценарий кечгани эса бутунлай бошқа иш», дейди эксперт.

Шу билан бирга, Марат бундай сиёсатчиларнинг ҳокимиятга келишида бирданига кечаги душман тарафига ўтган ҳолда лавозимини сақлаб қолиб, коррупцион йўллар билан бойишда давом этувчи нопок амалдорларнинг қўли бўлишини қайд этган.

«Қирғизистонда Жээнбековнинг кўплаб тарафдорлари бир неча кун ичида Жапаров томонига ўтиб кетишди ва у бош вазир бўлиши учун овоз беришди», дейди Эрика Марат.

Албатта, Жапаров сиёсатда янги ном эмас. У фаолиятини 2005 йилда бошлаган, ўшанда «Лола инқилоби»дан кейин ўтказилган парламент сайловларида мамлакат шимолидаги Туп туманидан депутатликка сайланган, кейин тезда собиқ президент Курманбек Бакиевга маслаҳатчи бўлган ва коррупцияга қарши кураш бўйича комиссар лавозимини олган.

2010 йилдаги оммавий намойишлар ва унинг ортидан мамлакат жанубида рўй берган, 2 мингдан ортиқ киши ўлимига сабаб бўлган этник низо вақтида Жапаров, ўзининг айтиши бўйича, тинчликпарвар миссияларда иштирок этган.

Панжара ортида ўтирганида у кўп бора «Қирғизистондаги миллий озчилик - бу фақат квартирантлар» эканини айтган. Шу туфайли ўзи шимоллик бўлса ҳам Жапаров мамлакат жанубида ҳам машҳурликка эришди.

Қирғизистонда ҳокимият қандай алмашган

2005 йилда -  Лола инқилоби. Парламент сайловларининг расмий натижаларидан норозилик сифатида бошланган намойишлар мамлакатни 15 йилга яқин вақт давомида бошқариб келган президент Аскар Акаев лавозимдан четлатилиши билан якунланади. Қирғизистонни Курманбек Бакиев бошқара бошлайди.

2010 йил - президент Бакиевга қарши инқилоб. Бишкек ва мамлакатнинг бошқа шаҳарларидаги оммавий намойишлар иштирокчилари президентни авторитаризмда айблайдилар ва мамлакатда оғир иқтисодий вазият юзага келганидан норозиликларини билдирадилар. Ҳокимиятга вақтинча ҳукумат келганидан кейин референдум ўтказилиб, унда янги конституция тасдиқланади: Қирғизистон қисман парламент республикасига айланади, президент ваколати муддати 6 йил этиб белгиланади, бир киши бир муддатдан ортиқ президентлик қилиши тақиқланади. Ўтиш даври президенти Роза Отунбаева бўлади.

2011 йил - Алмазбек Атамбоев президент бўлади. Шу вақтгача бош вазир бўлган Атамбоев президентлик сайловларида ғолиб чиқади. Атамбоевни сиёсий рақибларини қатағон қилиш ва 2017 йилги сайловларда административ ресурслардан фойдаланишда айблашади.

2017 йил - президентликка Сўронбой Жээнбеков сайланади. У ҳокимиятга келганидан икки йил вақт ўтиб Атамбоев дахлсизлик ҳуқуқидан маҳрум қилинади ва коррупцияда айбланади. 2020 йил ёзида собиқ президент 11 йиллик қамоқ жазосига ҳукм қилинади.

Жапаровнинг тарафдорлари ва мухолифлари
Жапаров ўзининг сайловолди кампанияси вақтида тез-тез миллий қадриятларга мурожаат қилди, хусусан конституцияни қайтадан ёзишни, янги ҳокимият органи - президент ва парламентни назорат қиладиган халқ қурултойи (анъанавий парламент) тузишни, шунингдек, асосий қомусга халқ қадриятлари тўғрисидаги бўлим киритишни таклиф этди.

У етакчиси бўлган «Мекенчил» («Ватанпарвар») партияси Қирғизистоннинг пойтахтдан бошқа ҳудудларида кўплаб тарафдорларини орттирган, партия вакилларини «ҳақиқий ватанпарварлар» деб аташади ва улар учрашувларга миллий либосларда боришади.

«У ишониш мумкин бўлган ягона сиёсатчи. Қолганлар фақат ўз чўнтагини ўйлайди. У аллақачон ўз яқинларини йўқотган, унга бойлик орттириш керакмас. У одамларга хизмат қилишга тайёр. Мигрантларга ғамхўр, мен ўзим Россияда қурилишда ишлайман, қийналаман. Бунинг барчаси мамлакатни талаган нўноқ президентларимиз ва депутатларимиз туфайли. Жапаров - унақа эмас», дейди 34 ёшли Мирбек.

Жапаровнинг тарафдорлари орасида Россия ва бошқа хориж мамлакатларида ишловчи меҳнат муҳожирлари ҳам талайгина. Турли баҳоларга кўра, Россиянинг ўзида миллионга яқин қирғизистонлик ишлайди. Қирғиз мигрантлари Туркия, Қозоғистон, Корея, АҚШ ва дунёнинг бошқа мамлакатларида ҳам учрайди. Уларнинг кўпчилиги ватанида яхши иш топа олмагани учун четга кетишга мажбур бўлган.

Бишкекдаги намойишлар вақтида Жапаров тарафдорлари «Охиригача!» шиори билан ҳаракатланишди. Ҳукумат уйи атрофидаги намойишлар қарийб бир ҳафта давом этди, «Жапаров хон бўлмагунча» курашишни давом эттиришни ваъда қилган намойишчилар у аввалига парламентарийлар томонидан бош вазирликка сайланишига, кейин президент вазифасини вақтинча бажарувчига айланишига эришишди.

Жапаровнинг мухолифлари эса уни «хонлик» амбицияларида айблашади. Улар асосан Бишкекда яшовчи илғор фикрли ёшлар бўлиб, улар аввал коррупцияга қарши намойишлар ўтказишган, кейин 5 октябр кунги парламент сайловлари натижаларига қарши чиқишган. Улар демократик мамлакатда яшашни исташларини айтишади, коррупцияга ва атроф-муҳит муҳофазаси учун курашадилар. Сўнгги 10 ҳафта мобайнида улар конституцион ислоҳотларга қарши акциялар ўтказишди.

Аммо Жапаровнинг конституцион ислоҳотларини ёқловчиларнинг ҳам ўз аргументлари бор. Улар парламентаризм ва партия рўйхатлари ўн йил мобайнида ишончни оқламагани, ўзини обрўсизлантиргани, ҳеч ким ҳеч нарса учун жавоб бермаганини айтишади. Ҳуқуқ фаоли Элдор Шабдановнинг айтишича, президентлик бошқаруви шаклида жавобгарлик бир кишида бўлишини айтиб ўтган.

«Келинглар эслаймиз, сўнгги 10 йил мобайнида гўёки парламентар республикада яшаганимизда бизда қандай ўзгаришлар бўлди? Партиялар фракциялар етакчилари учун бизнесга айланди, партиялар рўйхати юқорисида бўлиш учун юз минглаб долларлар талаб этиларди, лавозимлар фракциялар томонидан бўлиб олинди, натижада нафақат ўз бошлиқларига, балки фракциялар етакчиларига ҳам бўйсунадиган амалдорларга эга бўлдик», дейди у.

Ижтимоий тармоқларда Жапаровнинг тарафдорлари ва мухолифлари ўртасида кескин курашлар кечди, изоҳ ёзувчилар бир-бирларини ҳақоратлашдан тийилишмади.

Таҳлилчиларнинг фикрича, Жапаровнинг тарафдорлари ижтимоий тармоқда ахборот хуружи олиб бориш учун махсус одамларни ёллашган. Хусусан, Жапаровни қўллаб-қувватлаш учун фейсбукда очилган гуруҳлардан бирида 166 минг киши бор (қирғиз сегментидаги энг йирик сиёсий саҳифа), унинг президентлигига ва референдумга қарши гуруҳ эса атиги 11 минг кишидан иборат.

Марказий Осиё бўйича тадқиқотчи, политолог Александра Филатованинг фикрича, Жапаровнинг тарафдорлари ва мухолифлари ўртасидаги фарқларга қарамай, икки тоифада ҳам бир умумий мақсад бор.

«Қонунга таянаётганлар ҳам, қадриятларга риоя этишга чақираётганлар ҳам бир нарсани - адолатни истайди. Бугунги мавжуд тизим эса буни таъминлай олмайди. Кейинги президент қишлоқ ҳудудларда ҳам, шаҳарларда ҳам тақчил бўлиб қолган адолатни таъминлай оладими? Бу энг муҳим масала ва ҳокимиятда қолишнинг кафолати бўлади», деб ҳисоблайди у.