«Россия Украина, Қозоғистон ва Кавказни бериб юборган». АҚШ Путин ва Бушнинг музокаралари расшифровкасини махфийликдан чиқарди

Американинг Жорж Вашингтон университети қошидаги «Миллий хавфсизлик архиви» нодавлат ташкилоти ўз сайтида Владимир Путиннинг 2001, 2005 ва 2008 йилларда АҚШ президенти Жорж Буш билан ўтказган музокараларининг махфийликдан чиқарилган стенограммаларини эълон қилди. Ҳужжатларга кўра, Кремл раҳбари Буш билан биринчи учрашувдаёқ Россия «минглаб километрлик ҳудудларни ўз ихтиёри билан бериб юборгани»дан нолиган ва НАТОнинг кенгайишига эътироз билдирган.

«Миллий хавфсизлик архиви» Америка ахборот эркинлиги тўғрисидаги қонуни асосида судга берган даъво натижасида расшифровкалар ошкор этилган.

Биринчи ҳужжат Путин ва Бушнинг 2001 йил 16 июнда Словения пойтахти Люблянадаги Брдо қалъасида ўтказган юзма-юз учрашувига оид.

Жорж Буш 2000 йилда АҚШнинг 43-президенти этиб сайланган ва 2001 йил январ ойида қасамёд қилган. Ўша пайтда Путин ҳам янги президент эди: у 2000 йил март ойида бўлиб ўтган сайловларда ғалаба қозонган.

Биринчи учрашув: дўстона оҳанг ва «бериб юборилган ҳудудлар» бўйича шикоятлар

Расшировкага кўра, иккала етакчи ҳам бир-бирига жуда дўстона муносабатда бўлган ҳамда Россия ва Ғарб ўртасидаги яхши муносабатларни сақлаб қолиш ниятини намойиш этган.

Учрашув бошида Буш Путинни Техасдаги ранчосига таклиф қилади, унга «Россиянинг ролини камайтирмоқчи эмаслиги»ни айтади ва уни «кучли Россия Америка манфаатларига мос келиши»га ишонтиради.

Бунга жавобан Россия раҳбари муносабатларда ростгўй бўлишга чақиради ва шундай дейди: «Мен Россияда катта нуфузга эгаман – ва мен сизга бунинг сабабини айта оламан: чунки мен одамларни тинглайман».

«Россия халқи кенг кўламли ўзгаришлар уларга панд берганини ҳис қилмоқда, қайсики, бу ўзгаришлар уларга кўпроқ эркинлик берди, бироқ ундан фойдаланиб бўлмаяпти», – дея қўшимча қилади Путин.

Кремл раҳбари шундан сўнг дарҳол тўсатдан тарих ва ҳудудлар масаласига ўтган.

Расшифровкадан маълум бўлишича, бу уни президентлигининг дастлабки йилларидаёқ қаттиқ ташвишга солган. Ғарб нашрлари бир неча бор ёзганидек, Путин ғарблик ҳамкорлар билан кейинги музокаралар чоғида, жумладан, Украинадаги уруш масаласида ҳам тарих ҳақида батафсил гапирган ва шу тариқа ўз ҳаракатларини оқлашга ҳаракат қилган.

«Россияликлар минглаб километр квадрат ҳудудни ихтиёрий равишда топширди, – деганди Путин 2001 йил ёзида Бушга. – Бунақаси бўлмаган! Асрлар давомида Россиянинг бир қисми бўлган Украинани беришди. Қозоғистон – берилди. Кавказ ҳам. Буни тасаввур қилиш қийин ва буни партия раҳбарлари қилишди».

Кейин Путин Бушга Ғарб давлатлари Москвага бир неча масалаларда панд беришгани, жумладан, Россия қарзи масаласини ҳал қилмагани ва Чеченистондаги радикал гуруҳларнинг ҳаракатларини эътиборсиз қолдирганини айтади.

Бу учрашувда Путин Бушдан НАТОни кенгайтириш нима учун кераклигини ҳам сўраган ва Россия ушбу алянс ҳақидаги масалаларда «ўзини ортиқча ҳис қилаётгани»дан шикоят қилган.

Россия президенти 1954 йилда Россия НАТОга аъзо бўлиш учун ариза бергани, бироқ у рад этилганини таъкидлаган. «Ҳақиқий масала шундаки, биз Россияни цивилизациялашган дунёнинг қолган қисми билан қандай ассоциация қиламиз, – дейди Путин Бушга. – Факт шуки, НАТО кенгаймоқда, биз эса бу борада ҳеч нарса дея олмаймиз».

Суҳбат давомида Буш Путиндан Россияда матбуот эркинлигига нисбатан тазйиқлар ҳақида бир неча бор сўраган, у катта эҳтимол билан «НТВ» телекомпаниясининг «Газпром-медиа» давлат компанияси назоратига ўтишини назарда тутган. Бунга жавобан Путин «НТВ»нинг собиқ эгаси Владимир Гусинскийни давлат маблағларини ўғирлашда айблайди.

2008 йилги учрашув: «Украина – сунъий тузилган давлат»

«Миллий хавфсизлик архиви» қайд этишича, Путиннинг Буш билан сўнгги шахсий учрашуви 2008 йил 6 апрелда Россия президентининг Сочи яқинидаги «Бочаров ручей» ёзги қароргоҳида бўлиб ўтган.

«Унинг оҳанги ҳар икки президент барча масалалар бўйича ҳамкорлик ҳақида гапирган ва яқин шахсий муносабатларга содиқлигини билдирган аввалги суҳбатлардан жиддий фарқ қиларди», – деб ёзади архивдагилар.

Улар бу музокаралар НАТОнинг Бухарестдаги энг муҳим саммитидан сўнг дарҳол бўлиб ўтганини эслатган – ўшанда АҚШ қолган аъзолардан Украина ва Гуржистонни алянсга таклиф қилиш қарорига қўшилишни сўраганди.

Якунда алянс аъзолари Киев ва Тбилисига аъзолик бўйича ҳаракатлар режасини беришга шошилмайди, бироқ иккала давлат ҳам келажакда НАТОга аъзо бўлиши мумкинлигини таъкидлашади. Путин ўшанда бу қарорни Россия хавфсизлигига тўғридан тўғри таҳдид деб атаган, тўрт ойдан кейин эса Россия қўшинлари Гуржистон ҳудудига бостириб кирганди.

Расшировкага кўра, учрашув аввалида Путин ва Буш Европадаги ракетага қарши мудофаа муаммолари ҳақида батафсил гаплашган.

Шундан сўнг Путин НАТО кенгайиши муаммосига ўтади ва «Украинадек давлатнинг НАТОга қўшилиши томонлар учун узоқ муддатли можаро майдони ва узоқ муддатли қарама-қаршилик яратиши»ни очиқ айтади.

Буш ундан «Нима учун?» деб сўрайди ва Путин АҚШ президентига Украина, унинг фикрича, «совет даврида яратилган сунъий давлат» эканини айтади. Кейинроқ Россия раҳбарияти Украинага кенг кўламли босқинни оқлаш учун айнан шу далиллардан фойдаланди.

Кейин у Украинанинг совет иттифоқи даврида «йиғилган» турли қисмлари ҳақидаги тезисларни санаб ўтади (бу тезислар сўнгги йилларда Москвада яна бир неча бор янгради) ва «Украина аҳолисининг катта қисми НАТОни душман ташкилот деб билиши»ни айтади.

Путин Украинанинг НАТОга кириши «Россия яқинида ҳарбий базалар ва янги ҳарбий тизимлар пайдо бўлиши хавфини туғдириши», «бу Россия учун ноаниқлик ва таҳдид яратиши»ни айтади.

Путин Бушни Россия «Украинада муаммолар яратишга тайёрлиги» ҳақида огоҳлантирган

Суҳбат расшифровкасига кўра, Путин амалда Бушни Россия Украина Шимолий Атлантика алянсига қўшилишининг олдини олиш учун ушбу мамлакатдаги вазиятни беқарорлаштиришга тайёр эканидан огоҳлантиради.

«Россия Украинадаги НАТОга қарши кучларга таяниб, НАТО кенгайиш имкониятига эга бўлмаслиги учун иш олиб бориши мумкин, – деган Россия президенти Бушга. – Россия у ерда доим муаммо туғдириши мумкин».

«Украина НАТОга аъзо бўлишидан нима маъно? НАТО ва АҚШ бундан нима наф кўради? Бунга фақат битта сабаб бўлиши мумкин – бу Украинанинг ғарб дунёсининг бир қисми сифатидаги мақомини мустаҳкамлаб қўйиш – мантиқ шундай бўлиши керак. Менимча, бу тўғри мантиқ эмас», – дея қўшимча қилади Путин.

Буш билан мулоқотда Россия президент ишонч билан украинларнинг 70 фоизи НАТОга аъзо бўлишга қарши чиқишини айтади.

Социологик тадқиқотлар маълумотларига кўра, бу рақам ҳақиқатга тўғри келмайди: 2008 йил баҳорида Украинанинг Демократик ташаббуслар жамғармаси томонидан ўтказилган сўровда қатнашганларнинг аксарияти (59 фоизи) ҳақиқатан ҳам НАТОга қўшилишга қарши чиққан, 22 фоизи қўллаб-қувватлаган ва 19 фоизи иккиланган.

Шу билан бирга, Россиянинг кенг кўламли босқинидан кейин НАТОга қўшилиш тарафдори бўлган украинларнинг улуши кескин ошган. 2024 йил кузида Украинанинг Разумков маркази ўтказган сўровга кўра, Украина алянсга аъзо бўлишини мамлакат аҳолисининг 82 фоиздан ортиғи қўллаб-қувватлаган.

Шуниси эътиборга лойиқки, 2008 йилда Буш билан учрашувда Путин шундай деганди: «Биз Украина НАТОга киришига қаршимиз, лекин ҳар қандай ҳолатда ҳам, келинг, аҳолининг аксарияти „ҳа“ дейишини кутамиз, кейин эса уларга киришга имкон берамиз, аксинча эмас».

Ҳозир Россия Украинанинг НАТОга аъзо бўлишдан бош тортиши урушни тугатишнинг мажбурий шартларидан бири эканини айтмоқда. Украина АҚШ ва ғарбнинг етакчи давлатларининг ҳозирги раҳбарияти уни НАТОга қабул қилишга тайёр эмаслигини тан олади, аммо алянснинг Коллектив мудофаа тўғрисидаги низомининг бешинчи моддасига ўхшаш хавфсизлик кафолатларини талаб қилади.

НАТО ва Европа Иттифоқига аъзо бўлиш Украина конституциясида ҳам белгиланган.

Буш Путиннинг Украина ва Гуржистоннинг НАТОга кириши номақбуллиги ҳақидаги баёнотларига жуда қисқа жавоб беради: «Сиздаги менга ёқадиган нарсалардан бири шундаки, сиз буларнинг барчасини НАТОга айтишдан қўрқмадингиз. Бу таҳсинга сазовор. Сизни диққат билан тинглашди ва ҳеч ким сизнинг позициянгизга шубҳа қилмади. Яхши чиқиш бўлди».

«Миллий хавфсизлик архиви» 2005 йил 16 сентябрда Оқ уйнинг Овал кабинетида бўлиб ўтган Путин ва Буш ўртасидаги яна бир суҳбатнинг расшифровкасини ҳам эълон қилди.

Етакчилар асосан ядро қуролини тарқатмаслик муаммолари ҳамда Россиянинг Теҳрон ва Пхенян билан муносабатларини муҳокама қилган.

«Суҳбат Эрон ва Шимолий Корея бўйича позицияларнинг ҳайратланарли даражада яқинлигини намойиш этади, Путин эса ўзини манфаатдор ва қўллаб-қувватловчи ҳамкор сифатида тақдим этади», – дея таъкидлайди муаллифлар.